Avropa mədəniyyətinin bir nümunəsi-“İnsan parkı”
11 Aprel 2016 15:19
Xəbər 1360 dəfə oxunub
1958-ci il… Avropa ağ insanının əyləncəsi üçün Belçikanın paytaxtı Brüsseldə təşkil edilən “insan parkı” hər zamankı kimi yenə də insan axınının hədəfi olduğu günlərdən biri idi. Mənzərə heyvanların saxlanıldığı və daima kütləvi şəkildə ora gələn insan axınının maraqlı baxışları ilə rastlanan zooparklarla eyni idi. Bir fərq var ki, hər iki səhnənin birində canlı insanın varlığı nümayiş olunur, digərində isə heyvanların. Bu insanların digərlərindən sadəcə bir fərqi var-qara dərili olması fərqi. XIX əsrdən etibarən fəaliyyət göstərməyə başlayan insan parkları Avropada ağ insanların əyləncəsi üçün təşkil edilirdi. Daima insan haqqlarından danışaraq dünyaya özünü yüksək insani keyfiyyətlərə malik olaraq tanıdan Avropa ölkələri əslində insanlar arasında belə ayrıseçkilik qoyub, insanları ağ və qaradərili kateqoriyalara bölüb. Afrikadan xüsusi olaraq gətirilib qapalı yerlərdə saxlanılan və xüsusi olaraq təşkil edilən tədbirlərdə Avropanın ağ insanının qarşısına çıxarılan və hərtərəfi dəmir barmaqlıqlarla əhatə olunan bir dünyadan bu qəribə insanlara baxan qara dərilinin o an hansı hisslər keçirdiyini anlamamaq mümkün deyil. Təqdim olunan şəkillərdə heyvani münasibətlər üzərində qurulan bu mənzərə sadəcə mədəniyyətdən çox-çox uzaq avropalının hazırda dünyaya mədəniyyət dərsi verməsi bir qədər təəccüblü görünür. Bu mənzərə eramızdan əvvəl 74-cü ildə Spartak isimli qladiatorun başçılığı ilə baş verən Qullar üsyanını da yada salır. Dəmir barmaqlıqlar arasında saxlanılan, sadəcə varlı təbəqənin əyləncəsi üçün istifadə olunan, əslində əşya kimi istifadə olunan qullar…Bildiyimiz kimi Qədim Romada varlı təbəqənin ən sevimli əyləncələrindən biri də qulların(əlbəttə ki, söhbət qladiator səviyyəsində olan qullardan gedir)döyüşünü izləmək olub. Qeyd edək qladiatorlar böyük arenalarda vəhşi heyvanlarla, eyni zamanda öz aralarında ölüm-dirim döyüşünə çıxırdılar. Bunu heç də könüllü etmirdilər, əksinə bu döyüşlərə məcbur edilirdilər.
Prinsip etibarilə müxtəlif əsrlərdə baş verən bu oxşar hadisələr-yəni heyvani münasibətə məcbur edilən qara dərililərlə qullar arasında elə də böyük bir fərq olmayıb. Sadəcə olaraq qullar döyüş gücünə malik olduqlarına görə qəfəslər içində saxlanılan qara dərililərdən seçilirdilər. Ancaq nə olur olsun hər iki tərəf cansız əşya kimi istifadə olunurdu.
18 milyon avropalının əyləncəsi və ya insanlığa insanlıqdan kənar münasibət…
Afrika və Asiya aborigenlərinə qəfəsdə tamaşa etmək avropalı üçün bir başqa əyləncə idi… 1889-cu il…Fransanın paytaxtı Parisdə “insan zooparkı” açılır və uzun illər məşhur əyləncə yerləri kimi fəaliyyət göstərir, hətta bir çox Avropa ölkələrində fəaliyyətlərini daha da genişləndirirlər. Araştırmalara əsasən belə məlum olur ki, 18 milyon avropalı bu məkanlara daima əyləncə üçün axın edib. Görəsən 18 milyonun içində heç olmasa bir nəfər olsa belə insanlığın bu qədər alçaldığına qarşı çlxmağa heç olmasa cəhd edibmi? Güman edirəm ki, bu suala yazı əsnasında cavab tapa biləcəyik. Xatırladaq ki, sadəcə Fransa deyil, eyni zamanda Belçika, Hollandiya, İspaniya, Macarıstan, Almaniya, İsveç, İtaliya və ABŞ-da da Afrikadan gətirilən qara dərililər qəfəslərdə saxlanılaraq əyləncə üçün istifadə olunublar. Bu proses 1870-ci illərdən 1960-cı illərə qədər davam edib. Afrikadan gətirilən minlərlə qadın, kişi və uşaq adlarını çəkdiyimiz ölkələrə gəmilərlə daşınırdı. Hətta bu insanlar, kobud da çıxsa, nadir heyvanlar kimi seçilərək qəfəsə salınırdı, əksər vaxtlarda isə heyvanlarla bir qəfəsə salınırdılar. Ən acınacaqlısı isə o idi ki, bu insanlar qəfəslərdə bir qarnı ac, bir qarnı tox yaşayırdılar. Sərgi xarakteri daşıyan bu dəmir barmaqlıqların ətrafında yerləşdirilən lövhələrdə yazılırdı ki, “Xahiş edirik, yemək verməyin, daha əvvəl yeyiblər”. Bu da bir daha sübut edirdi ki, əyləncəyə gələnlərin əksəriyyəti necə ki, heyvanlara yemək gətirirmişlər, eləcə də rəngi dəyişik, onların təbirincə desək, bu əcayib insanlara da yemək verirmişlər. Yaxşı qidalanmayan bu insanların həyat tərzi o qədər acınacaqlı olub ki, nəticədə bəziləri bu münasibətə, bu dözülməz həyat şəraitinə və ən önəmlisi azadlıqdan məhrum olaraq yaşamağa dözmür, intihar edir, bəziləri isə elə əcəliylə dünyasını dəyişirdi. Sonrakı şəraitdə bu insanların necə dəfn olunmasından isə danışmağən mənası yoxdur. Çünki canlı insana heyvani münasibət olan yerdə, onun ölüsünə necə münasibət ola bilər, bu açıq şəkildə ortadadır. Qəribə burasındadır ki, ölənlər də əyləncə üçün nümayiş olunub. İnsanlığa insanlıqdan kənar münasibət… O dövrdə yaşayan və bu kimi hadisənin birbaşa iştirakçısı olan bir qrup alim baxın görün nə yazırdı: “Həftələrdir ki, bunların üzərində işləyirik. Bunların ağlı həddindən artıq azdır. Həddindən artıq təcavüzkar insanlardır və heç bir hissləri yoxdur. İnsana ən yaxın vəhşi nümunə də hesab oluna bilərlər”. Hətta alimlər Afrika insanını, onun həyat tərzini meymunlarla müqayisə etmişdi və əlbəttə ki, Avropa insanının bu “meymunlara” baxaraq əylənməsini təbii hal hesab etmişdi. Bu da öz dövrünün alimləri…
Avropanın ən dəhşətli sirri
İllərlə açıq aydın şəkildə insanlığı təhqir edən Avropanın bu münasibəti nə dərəcədə başqa ölkələrdən saxlanaılıb, onu demək çətin olsa da, sadəcə bir həqiqət var ki, bu dünyada edilən hər hansı bir haqsızlıq cavabsız qalmadığı kimi, sirr olaraq da qala bilməz. Fransa daima dünya ölkələri sırasında mədəniyyətin beşiyi olaraq tanınıb. 1931-ci il…Paris. Eyfel qülləsinin yaxınlığında təqdim olunan insan sərgisini 34 milyon nəfər ziyarət edir. O ərəfələrdə Avropa iqtisadi böhran yaşayırdı və qüdrətli Sovetlər Birliyində qıtlıq hökm sürürdü. Deyəsən elə Avropanın irqçilik yüksəliş dövrünü yaşadığı dövr məhz həmin dövr olub. Dəmir barmaqlıqların təqdimatında “Fransanın mədəniyyət missiyasını həyata keçirərkən nələrlə məşğul olduğunu kəşf edin” yazılırdı. Əslində yaxın keçmişdə Fransada baş verən bu hadisənin nə dərəcədə mədəniyyətə sığan bir nümunə olduğu illər sonra ortaya çıxacaqdı. Ola bilsin ki, Fransa üçün bu çarəsiz insanaları dəmir barmaqlıqlar arasında saxlamaq elə mədəniyyət demək idi. Çox təəsslər olsun ki, zamanla Fransa haqqında olan düşüncələrimiz məhv olmağa başladı. Bəlkə də ona görə ki, hazırda Fransanı daha yaxından tanıyırıq. Zənnimcə Qarabağ hadisəsi bizlərə bir ölkə olaraq imkan yaratdı ki, dünya ölkələrini yaxından tanıyaq.
Avropalıya görə, heyvanlardan heç bir fərqi olmayan insanlar
Avropalıya görə heyvanlardan heç bir fərqi olmayan Afrika insanının ağ dərili üçün əyləncə olması adi bir hal kimi qarşılanırdı. Onların meyminlarla olan oxşarlığı eybəcər şəkildə sübut etməyə çalışaraq qucaqlarında meymunlarla ağ dərilini əyləndirməyə məcbur edirdilər. Hətta müxtəlif formalarda şəkilləri çəkilirdi. Yazı prosesində təqdim olunan bu şəkillər əslində Avropa insanının əylənərək çəkdiyi şəkil olsa da illər sonra bir sübut rolunu oynayıb. Çünki məhz bu şəkilləri yayanlar Avropanı bununla məsuliyyətə cəlb etməyə səsləyir. Mənbələrdən belə məlum olur ki, insan sərgiləri bəzən saysız izləyicinin diqqətində dayanıb. Bu kimi sərgilərə digər ölkələri də cəlb etmək üçün dəvətnamələr, hətta pulsuz biletlər göndərilirmiş. Hər dəfə böyük maraqla qarşılanan sərgilər getdikcə daha da genişlənir və onlara görə daha əyləncəli hazırlanırmış. Belə deyilir ki, ilk insan sərgisi 1835-ci ildə məhşur şoumen, sirk sahibi Phineas Taylor Barnum tərəfindən açılıb. Və ilk addım uğurlu olduğu üçün az bir müddət sonra belə sərgilər davamlı xarakter alıb. 1870-ci ildə bu maraq dairəsi daha da genişləndi, 1874-cü ildə isə yeni-yeni parklar salındı ki, bunların da hər biri Afrika insanlarını nümayiş etdirirdi. Belə sərgilərə böyük maraq göstərənlərdən, hətta bilavasitə açılışna böyük maraq göstərənlərdən biri də Carl Hagenbeck adlı bir şəxsin adı xüsuilə çəkilir. Bu şəxs Almanyada bu kimi əyləncələr hazırlayıb. 1876-cı ildə məşğul olduğu bu əyləncəli işi daha da genişlətmək fikrinə düşən Carl Hagenbeck növbəti sərgilərdə dəyişikliklər etmək, əyləncəyə daha çox rəngarənglik qətmaq üçün Afrikadan müxtəlif heyvanlar gətirtdirərək bu insanlarla eyni vaxtda əyləncəyə gələnlərə təqdim edib. Deyilənlərər görə, bu dəyişik sərgi o qədər maraqla qarşılanıb ki, nəticədə də az bir vaxtda Berlin, London, Paris kimi şəhərlərdə də nümayiş olunub. Həmin ərəfədə Fransanın ən qədim, qanuni şəkildə qorunan Le Jardin dAcclimatation parkı iqtisadi durumun aşağı olmasına görə tamamilə diqqətdən kənarda qalmışdı, demək olar ki, şəhər əhalisinin unutduğu, heç bir maraq kəsb etməyn məkanına çevrilmişdi. Bir sözlə, mövcud durumu aradan qaldırmaq üçün yeni bir əyləncə ortamına ehtiyac var idi. İnsan ve hayvan tacirliyiylə tanınmış Hagenbeck rəhbərliyi ilə 1877-ci ildə etnografik bir sərgi həyata keçirildi. Həmin sərgidə heyvanlarla qara dərilinin tamaşası hazırlanmışdı. Bu bir faicə idi, ancaq əyləncəyə gələnlər üçün komediyadan başqa bir şey deyildi. 34 fərqli xalqlardan ibarət insan qrupu dəmir barmaqlırlar arasından nümayiş olunurdu. Le Jardin dAcclimatationndaki bu sərgi, 1877-ci ildən 1931-ci ilə qədər fəaliyyət göstərib. 54 yıl qara dərili heyvan rolunu oynamağa məcbur edilib.
New York Times yazırdı…
Dünya sərgisindən söhbət açılırsa, demək olar ki, bir sərgidə nümayiş olunan hər hansı bir nümunə artıq dünya sərgilərinin də diqqətindədir. 1889-cu ildə Parisdə açılan sərgi bu baxımdan bütün dünyanın diqqətində dayanıb. Həmin sərgidə Afrikanı insanı öz həyat tərzini əks etdirən bir nümunə ilə təqdim olunurdu. 28 milyon nəfərin iştirak etdiyi sərgi o qədər böyük maraq doğurub ki, sonrakı illərdə bu proses davam edib və hər dəfə bir rəngarənglik qatılıb. Qeyd etdiyimiz kimi bəhs olunan dövrün alimləri Afrika insanını heyvanlarla müqayisə edərək onların ağlı olduğuna şübhə ilə yanaşıb. O mənada ki, bu insanların heç biri yaşadığı həyata qarşı çıxmırdı, düşdüyü vəziyyətlə barışırdı. Ancaq bu alimlərin qondarma fikirlərindən başqa bir şey deyildi. Əksinə mövcud vəziyyətə qarşı çıxanlar olub. Sadəcə dəmir barmaqlıq arasında qalan deyil, tamaşçı qismin də baxanlar da bu kimi duruma etiraz səsini yüqksəldib ki, nəticədə də belə sərgilər bağlanılıb. Bir qədər əvvələ qayıdaq. 1900-cü ilin əvvəllərində Bronx insan parkında Ota Benga adlı bir qadın nümayiş olunurdu, hətta şəkillərdən birində onun qucaqladığı meymunla görürük. Ota Benga heyvanlarla bir qəfəsdə saxlanılıb, əksər vaxtlar meymunları qucağında saxlayaraq tamaşaçıların qarşısına çıxmağa vadar edilib. Daima böyük izdihamın diqqətini çəkən bu qadın meymunları qucağında saxlamaqdan başqa eyni zamanda səbət hörməklə də məşğul olub, hətta ox atmaqda məhşur olub. Benganın durumu çox acınacaqlı olduğu üçün park işçilərinin də diqqətini çəkmiş nəticədə qarşıdurma yaranmışdı. İnsan parkında çalışan qara dərililər Benganın belə bir həyat tərzini layiq olmadığınl deyirdilər. New York Times yazırdı ki, çalışanların bəziləri bu qadının meymunlarla bir qəfəsdə saxlanmasını qəbul etmirdi. Həmin ərəfədə Londonda zəncirə vurulmuş insanların nümayişi böyük etiraza səbəb olub ki, nəticədə də həmin sərgi də bağlanılıb. Qeyd edək ki, tədricən başlayan bu etiraz getdikcə daha da alovlanmağa başlayır. Və nəhayət İkinci Dünya Müharibəsindən sonra insan parkı qavramı tədricən aradan qalxmağa başlayır. Ən maraqlısı isə odur ki, tarixə ən qəddar bir lider kimi adını yazan Adolf Hitler insanlığa olan bu alçaldıcı münasibətə qarşı çıxanlardan biri olub. Ən son nümayiş olunan insan parkı 1958-ci ilə təsadüf edir, bu Belçiklada baş verib. İnsanlığa olan bu heyvani münasibət çox təəssfülər olsun ki, yaxın keşçmişdə Avropada baş vermiş kədərli hekayələrdən biridir. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Avropada insan haqqları inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu və belə bir məqamda yaxın keçmişdə yaşanan bu utancverici hadisə xatırlanır. 2011-2012-ci illərdə Parisdəki Quai Branly Müzesi tarafından açılan Exhibitions: L’invention du sauvage (Vəhşinin İcadı Sərgisi)də avropalının insanlıq arasında qoyduğu bu ayrıseçkilik sorğu sual edilib. Yəqin ki, bu sorğu-sual hələ uzun illər davam edəcək. xeber100.com
Xədicə QİYAS
Yazı prosesində Ece Zermanın, “Vahşinin İcadı, İnsan bahçeleri”, Elif Erdoğanın, “Sınırsız Zulüm”, Enis Baturun, “Avrupalının İnsanat Bahçesi” adlı məqalələrinə istinad olunub.
Çox oxunanlar
-
Polis Akademiyasına kursantların qəbulu başlayıb
Yanvar 26, 2018 09:28 -
2017-2018-ci tədris ili üçün qəbul şərtləri və qaydaları…
Noyabr 22, 2016 15:16 -
Buraxılış imtahanları iyunun 21-də keçiriləcək
İyun 18, 2016 17:22 -
“MİLLİ GEYİM GÜNÜ” layihəsinə start verildi
Aprel 15, 2016 11:17 -
Heydər Əliyev – 93
Aprel 20, 2016 13:58 -
İqtisad Universiteti 2018/2019-cu tədris ilinə yeniliklərlə başlayacaq
İyul 17, 2018 12:50 -
Без Шуша нет Карабаха, а без Карабаха нет Азербайджана…
May 8, 2016 22:08 -
Film Festival: “The fulfillment of the promise: Secrets of Vilnius”
Aprel 7, 2016 15:32 -
Messi influenzato…
Mart 10, 2016 15:29 -
“Вниз по течению”…
May 17, 2016 16:27