Hüseyin Cavid, Azerbaycan Edebiyatında bir ekol... Türk edebiyatının çok önemli geçitlerinden birisini teşkil eden ve ömrünü millet yoluna hasretmiş bir değerimizdir. Ben sizlere akademik anlamda onun hayatını ve de yaşamı boyunca neler yaptığını değil, dilimin döndüğünce buradan; yani benim gözümde, nasıl bir yerde durduğunu anlatmaya çalışacağım.Hüseyin Cavid Türk Dünyasının çok çetin yıllarında, Osmanlı-Rus savaşının ortasına, (1882) Nahçıvan'da dünyaya gelmiştir. Cavid, Nahçıvan'da doğmuş, eğitim amaçlı Tebriz'de, İstanbul'da bulunmuş, Tiflis'te, Bakü'de çeşitli zamanlarda çeşitli işlerde çalışmak adına yaşamış ve milletinin ağrılarını ayrı pencerelerden görmüş, biriktirdiği acıları kaleminin isyan perdesinden damıtmış bir aydınımızdır. Yazmış olduğu eserleriyle Cavid, milli kimliğin toplumun hafızasında diri kalmasını hedefleyen eserler üretmiştir.Burada bir noktaya dikkat çekmek istiyorum ki, Azerbaycan Türklerinin aydınlanmasında, Mirze Fetali Axundov, Hasan Bey Zerdabi, Seyid Ezim Şirvani Ali Bey Hüseyinzade gibi öncü grubu saymazsak, emeği olanların ekseriyetinin doğduğu yıllar 19. Yüzyılın sonlarına doğru olduğunu görmekteyiz. Hüseyin Cavid'de Nahçıvan'da doğup, Tebriz'in derinliklerinden mayalanmış, İstanbul'da suyu verilmiş çelik misali fikrinin doruğuna çıkmış, Sovyet sistemine rağmen Bakü'de düşüncesini hayata geçirme mücadelesini vermiştir.Yüzyıl Türk Dünyasının en çalkantılı ve sancılı dönemi olmuştur. Başta İslam Coğrafyası olmakla birlikte, Turan coğrafyası istila ve işqallerin pençesinde kıvranırken, bunların şahidi olan Hüseyin Cavid, 20. Yüzyılın başları, (1918) "İblis" adlı eserini yayınladığında sanatının zirvesindeydi. Hüseyin Cavid'in şah eseri diyebileceğimiz "İblis" te ,
"İblis nedir?-Cümle hiyanetlere bais...
Ya herkese hain olan insan nedir?-İblis!"
dizeleri, insani değerlerin, Batı emperyalizminin kirli emelleri arasına sıkışıp kalmış, devrinin karanlık yüzünü tüm boyutları ve derinliği ile dile getirmekteydi. O dönem içinde Azerbaycan'da aydınlanma, tüm olumsuzluklara rağmen devam etmektedir. Türk dünyasının parçalanmışlığı da bir o kadar hız kazanmıştır. Osmanlı gücü Balkanlarda, Kafkasya'da, Ortadoğu'da savunma hatlarını kaybetmekle kalmamış, Türklük top-yekün katliamlara ve soykırımlara maruz kalmıştı. Ancak, Enver Paşa ve ekibinin son bir çaba ve girişimi sonucu, Azerbaycan'ın kısa süreli bağımsızlığı sonrasında, Sovyet ordusu tarafından işgal edilmesiyle birlikte, bütün aydınlarında olduğu gibi Cavid'in de ağır şiddet ve baskılara maruz kalması onu yıldırmamıştır. Ömrünü milletine adamış olan Cavid, Türk Dünyasına çok farklı pencerelerden bakabilen, milletin derdini ve sıkıntılarını görebilen ve bunları yüreğinin derinliklerinde hissederek, her fırsatta dile getiren bir düşünce insanıdır. Hüseyin Cavid'de vatan ve millet sevgisi o kadar yüksektir ki, kalemi adeta vatan ve millete duyduğu aşk ateşinin harından fışkıran volkana dönüşmüştür. Türk kimliğinin varlığına tahammül gösteremeyen Sovyet sistemi O'nun yüreğindeki vatan ve millet aşkının ateşini söndürmek için Sibirya'ya sürse de Sibirya'nın ayazları bile bu ateşi söndürememiştir. O ateş bir asır sonra bu gün, bir meşale gibi halkını ve insanlığı aydınlatmaya devam etmektedir. Bu sonuçtan yola çıkacak olursak; vatan, millet sevgisini kendisine bayrak yapmış ve yürümüş olan her kim olursa olsun, toplumlarının hafızasında ölümsüzleşir, üzerini örtmeğe çalışan güçler olsa da günü geldiğinde milletin yaddaşında canlanır ve yaşatılır, layık olduğu yere konulur. İşte! Hüseyin Cavid de üzeri sırlanmak istenen ancak, nesiller geçmiş olmasına rağmen adeta küllerinden doğarak, Azerbaycan üzerinden, tüm Türk Dünyasını aydınlatmaya başlamıştır. Burada bir şeyi de ifade etmeden geçemeyeceğim: Tüm Türk dünyasını hedefleyen, yüksek idealler uğruna varlığını kurban vermiş böylesi değerlerimizin sadece Azerbaycan sınırları içerisine sıkıştırılıp kalmasına seyirci kalmamalıyız. İstanbul Azerbaycan Kültür Evi olarak biz, Azerbaycan derinliklerinin ve böylesine güçlü aydınlarımızın tanıtılması için samimiyetle ve de tüm gücümüzle çalışacağız. Affınıza sığınarak burada düşünce bazında farklı bir pencere açmak istiyorum: Hüseyin Cavid, "ben" merkezli bir düşünceye sahip olsaydı ve İstanbul'da kalsaydı veya her hangi bir batı ülkesine giderek onlarcası gibi Azerbaycan'a dönmeseydi ya da geriye dönmekle birlikte burada sisteme karşı değil, sistemin şairi ve kalemi olsaydı ; yaşadığı faciaları yaşar mıydı? Sanırım yine güçlü bir şair olurdu ama, sadece devrinin şairi olurdu...