31 mart 1909-cu il üsyanı olmasaydı…

“Qəhrəman doğulmur, zaman qəhrəmanı yetişdirir” deyimi ilə müəyyən mənada razılaşmaq olar. Ancaq nə olur olsun qəhrəmanın doğulduğu mühitdən çox şey asılıdır. Əgər ailə dünyaya gətirdiyi körpəsinə qəhrəmanlıq ruhu aşılamırsa o zaman irəli zamanlarda bu uşaq qəhrəmanlıq iddiasında necə ola bilər və yaxud əksinə qəhrəmanlara necə sitayiş edə bilər, özünü onlara necə bənzədə bilər?! Deməli hər şey ailədən başlayır, sonra mühit, çevrə öz rolunu təhvil alır.…Ulu öndər Mustafa Kamalın dünyaya gəlişi və uşaq yaşlarında  dünyasını dəyişmiş əmisinin adını daşıması bir təsadüf ola bilməzdi. Uşaqlıq illərindən səmimiyyəti, dürüstrlüyü, çevikliyi, sülhsevərliyilə yaşıdlarından seçilən Mustafa hərb sənətini çox sevirdi. Türk sərkərdələrinin həyatından bəhs edən əsərləri mütaliə etməkdən bezməzdi-Türk hökmdarları Alp Ər Tunqa, Osman Qazi, Mətə, Atilla, Bilgə Xaqan, Uzun Həsən, İldırım Bəyazid, Fateh Sultan Məhəmməd kimi qəhrəmanların həyatı onun üçün örnək idi.Bəhs etdiyimiz qəhrəmanların həyatı ilə tanış olduqca təbii ki, özünü onların davamçısı olaraq xəyal edirdi. Yaxşı deyiblər: Allah qismət etmədiyi heç bir şeyi insanın xəyalına gətirməz. Xəyal gücünə inanan insan doğru yol ilə addımlayırsa əvvəl-axır istəyinə nail olur. Mustafa Kamal uzun, ancaq şərəfli bir yol qət edəcəyinə əmin idi.31 mart 1909-cu il üsyanı olmasaydı, yəqin ki, 33 illik Əbdülhamid diktaturasına son qoyula bilməzdi. Konstitusiyalı monarxiyanı meydana gətirən Əbdulhamid diktaturasına qarşı çıxaraq qələbə qazansa da sonrakı prosesdə hadisələri taleyin qismətinə buraxdılar, çünki dəqiq proqramları yox idi ki, fəaliyyətlərini davam etdirsinlər. Bu gənc nəsllə eyni yolu addımlayan bir zabit vardı ki, o hər zaman “Əsgərliklə siyasət birlikdə getməz. Ordu savadsız, ləyaqətsiz, şərəfsiz zabitlərdən təmizlənməlidir. Türkiyənin yeni və modern bir dövlətə ehtiyacı var. Demokratik bir cəmiyyətdə Türkiyənin bütün sosial məsələlərini həll etmək olar”. deyirdi. Marşalların cahilliklərini tənqidi dillə üzlərinə vuran bu gənc  zabit Mustafa Kamal idi. Mustafanın zəkası, düşüncə tərzi ətrafını qorxutduğu üçün qəsdən və tez-tez onun iş yeri dəyişdirilirdi.  Sonuncu iş yeri Sofiya idi-yazı işlərinə məhkum edilir. Buna baxmayaraq gənc zabit Osmanlı dövlətinin çürüklüyünü ifşa etməkdən, yeni ruhlu bir dövlətin yaranmasının vacib olması haqqında olan fikirlərini yaymaqdan çəkinmirdi.  Əslində Mustafa Kamal günün birində Türkiyənin inkişafında rolu olacağını sanki əvvəlcədən hiss edirdi.1918-ci ilin əvvəllərində Türkiyə Almaniyanın tərəfindən müharibəyə hazırlaşırdı. Mustafa Kamal bu müharibənin ölkəsi üçün fəlakətlə nəticələnəcəyini bildiyi üçün Türkiyəni müharibəyə girməməyə çağırırdı. Gənc zabitin sözlərinə önəm verən yox idi, ancaq onun uzaqgörənliyini Çanaqqala müharibəsi isbat etdi. Türkiyə müharibədə hər şeyini itirdi. Ölkə acınacaqlı günlərini yaşayırdı, insanların ümidləri qalmamışdı, bir tək insan qələbəyə inanırdı-Çanaqqala müharibəsinin komandanı Mustafa Kamal.12 may 1919-cu il…Mustafa Kamal 19 nəfərlik kiçik bir dəstəylə Samsuna girdi və bundan sonrakı olaylar artıq bir möcüzə idi-Mustafa Kamal möcüzəsi.“Ya istiqlal, ya ölüm” şüarı ilə savaşa girən milli-azadlıq hərəkatı 1923-cü ilin payızında böyük qələbəni qan bahasına –Qazandı…Həmin gün Ankara Türkiyə dövlətinin hökumət mərkəzi oldu, Türkiyə cümhuriyyət elan edildi. Mustafa Kamal Türkiyə Cumhuriyyətinin ilk cümhurbaşkanı seçildi.1934-cü ildə çağırılmış Böyük Millət Məclisinin iclasında Mustafa Kamal paşanın vətən və türk xalqı qarşısındakı xidmətləri nəzərə alınaraq və əlbəttə ki, türk xalqının iradəsini ifadə edərək ona ATATÜRK soyadı verilir.O, əcnəbi qəzetlərə verdiyi müsahibəsində “Allah məni Türkiyəni bəladan qurtarmağa məmur etdi” deyir və bu həqiqətən də belə idi…Azərbaycanın 70 il SSRİ-nin tərkibində olması və Rusiyanın əsarətini yaşamasının nəticəsi olaraq mənsub olduğu türk millətindən xəbərsiz olması yaşanmış bir keçmişdir.Azərbaycanda özünəqayıdış, sözün həqiqi mənasında atatürkçülüyün təbliği  90-cı illərin ortalarından başlayıb. Belə ki, Atarürkün dövlət quruculuğu təcrübəsindən müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurulmaq prosesində geniş istifadə olunub.Mustafa Kamal Atatürk sözün həqiqi mənasında bir əsgər idi, vətəninin müstəqilliyi uğrunda savaşan bir əsgər…O uzun illər məhz cəbhələrdə mübarizə aparmış, özünün hərbi-strateji qüdrətini dəfələrlə nümayiş etdirib. Atatürk  milli müstəqilliyin davamlı olmasının əsas qarantının ordu, əsgər olması trəfdarı idi. Buna görə də ordunun şərəfli insanlardan ibarət olmasını başlıca şərt sayırdı. Bildiyimiz kimi XX əsrin əvvəllərində dünya ölkələri  müharibə içərisində çalxalanıb. Məhz həmin illərdə öz müstəqilliyini elan etmiş ölkələrin əksəriyyəti, o cümlədən Azərbaycan Cümhuriyyəti mütəşəkkil orduya malik olmadığına görə uzun müddət yaşaya bilmədi və xarici müdaxilə- daxili münaqişələrin təzyiqi altında süqut etdi.Tarixin təcrübəsi göstərir ki, ordu hər bir ölkənin təkcə fiziki gücünü deyil, eyni zamanda mənəvi gücünü, idarəçilik intizamını da təmin edir.Mustafa Kamal  Türkiyə Cümhuriyyətini bir hərbi- siyasi xadim olaraq qursa da, fəaliyyətinin sonrakı illərində elmin, mədəniyyətin, milli ictimai şüurun inkişafına və bütün bunlara nail olmaq üçün təhsilə xüsusilə diqqət ayırdı. Atatürk bütün dünyaya sübut etdi ki, əsrlər boyu dinin təsiri altında dini dövlət kimi yaşayan bir ölkədə də cümhuriyyət qurmaq, demokratik yolla getmək mümkündür. O, dünyanın bəşəri dəyərlərindən istifadə edərək, xalqının mənəvi dəyərlərini bunlarla birləşdirərək öz xalqını daha da yüksəkliklərə qaldırmağı bacardı.Türkiyə Cümhuriyyətinin bu gün mövcudluğu, günü-gündən inkişaf etməsi bir çox şərtlərlə yanaşı, həm də əsaslı dərəcədə onun xarici siyasi kursu ilə bağlıdır. Bu siyasət Cümhuriyyətin qurucusu Mustafa Kamal Atatürk tərəfindən müəyyənləşdirilmiş təməl prinsiplər üzərində bərqərar olmuş, Türkiyəyə dünyəvi dövlət imici qazanıbdır.Atatürkün xarici siyasətində duran başlıca prinsiplər: “milli  bir dövlət qurmaq”, “tam müstəqillik”, “məzlum millətlər”ə örnək olmaqdan ibarət idi. Onu da qeyd edək ki, haqqında bəhs etdiyimiz siyasət yalnız cümhuriyyət qurulduqdan sonra, rəsmi bir dövlət siyasəti kimi meydana çıxmayıb, həmçinin milli qurtuluş hərəkatı illərində də həlledici rol oynayıbdır.Əslində Atatürkün atdığı hər addım idraki əsaslara söykənən müdrik bir filosofun gedişləri olub. O bir lider olaraq düzgün yolun nədən ibarət olduğunu aydınlaşdırmağı bacarırdı. O, həqiqəti dərk etmiş, türkün var olmaq inamını bu həqiqət üzərində yaratmağı bacarmışdı.Atatürk filosof olmasa da bu, onun yaratdığı böyük fəlsəfə idi. O, təfəkküründə yaratdığı ideyaları həyata keçirə bilən bir mübariz idi. Bu mübarizənin nəticəsi olaraq Türk Cümhuriyyətinin 90 illik varlığını göstərmək olar.Ulu öndər ölkəsini beynəlxalq aləmdə Qərb biçimli bir ölkə kimi təqdim etsə də, əslində məqsəd başqa idi. O, Türk Cümhuriyyətini türk ruhaniyyatı, türk özümlüyü əsasında inkişaf edib, müasirləşən, dünyalaşan milli qurum biçimində görmək istəyirdi.Təsadüfi deyil ki, Atatürkün Xilaskarlıq Hadisəsi Qərb siyasətində Qərbə məxsus soyuqqanlılıqla “Atatürk Fenomeni” adlandırıldı. Amma dünya hadisələrini tədqiq edən çoxsaylı institutlara Atatürk şəxsiyyəti araşdırılacaq bir nömrəli hadisə kimi təqdim olundu. Qərb Atatürk üstünlüyünün iki mühüm xəttini aydınlaşdırdı. Birincisi, o vaxtın mütəfəkkir ideoloqlarından fərqli olaraq, Atatürk ölkənin inkişafını ancaq türkçülükdə – mili mədəniyyətin maneəsiz inkişafına nail olmaqda görürdü, ikincisi, insanları orta əsr cəhaləti səviyyəsində saxlayan dini düşüncəni milli təfəkkürün inkişafına mane olan cəhət kimi arxa plana atmağa çalışırdı.Ümumiyyətlə götürdükdə isə Atatürk fəaliyyəti dövründə millətinin millət olaraq var olması və ölkəsinin dünya ölkələri sırasında söz sahibi olmasını əsas tutub. Onun bütün fəaliyyəti məhz bu prinsipə xidmət edib.Ulu öndərin uzaqgörən siyasəti nəticəsində Türkiyə dövləti öz müstəqilliyinə qovuşdu. Artıq ölkənin ərazisinə soxulmağa heç bir dövlətin cəsarəti çatmazdı. Az bir zamanda bütün ölkələrlə diplomatik əlaqələr yaradıldı. İngilislər, italyanlar, yunanlar, romalılar, fransızlar aldıqları dərsdən nəticə çıxardılar. Hətta ölkəni içəridən dağıtmağa hər an hazır olan ermənilər belə bir köşəyə çəkildilər. Bir sözlə, Türkiyəni bir dövlət olaraq yer üzündən silmək təhlükəsi sovuşdu və düşmənçilik mövqeyində olan ölkələr yerində oturmaq məcburiyyətində qaldı. Atatürk Türkiyəni yenidən türk xalqına qaytardı. Bütün bunlara baxmayaraq xaricdə və daxildə olan araqarışdıranlar dinc durmurdular. Müstəqil Türkiyəni, Türkiyə Cümhuriyyətinin yaradıcısı Atatürkü gözü götürməyənlər çox olduğuna görə hər an ulu öndərə sui-qəsd planları hazırlana bilərdi. Əslində İzmirdə ona sui-qəsd təşkil edildi……Prezident iqamətgahındakı otağında gəzişən Mustafa Kamal Atatürk yazı masasının üstündəki ensiklopediyaya ötəri nəzər salıb həmin sui-qəsdi xatırladı. Sui-qəsd baş tutmamışdı. Əslində zəngin həyat yolu keçmiş, döyüş meydanlarında bərkimiş Atatürkü ölümlə qorxutmaq çox çətin idi. Ölümün gözünə dik baxan Atatürk vətənin istiqlaliyyəti, müstəqilliyi, xalqın firavanlığı yolunda canından keçməyə həmişə hazır idi, ancaq asanlıqla özünü ölümün pəncəsinə verməzdi. Sui-qəsdlə bağlı Anadolu agentliyinə müsahibəsində ulu öndər belə bir açıqlama verib: “…Alçaq təşəbbüsün mənim şəxsimdən daha çox müqəddəs respublikamıza və onun istinad etdiyi yüksək prinsiplərimizə yönəldilmiş olduğuna heç bir şübhə yoxdur…Mənim miskin vucudum, əlbəttə bir gün torpaq olacaqdır. Fəqət Türkiyə Cümhuriyyəti daim yaşayacaqdır”.  

Ehtiyacı olanlara dövlət qayğısı və ya kağız üzərində qalan vədlər…

Bir neçə il öncə “Google Inc” San-Fransiskodakı evsiz insanlara yardım məqsədi ilə 2 milyon dollar ayırdığı məlumatı yayılmışdı. Belə ki, San-Fransiskoda 2013-cü ilin statistikasına görə, 6.436 nəfər evsiz vardı. Onlara yardım üçün 165 milyon dollarlıq büdcə ayrılıb və həmin büdcə hesabına evsizlərə ev tikilib. Onu da qeyd edək ki, San-Fransisko ABŞ-da kasıblarla varlılar arasında fərqin son dərəcə böyük olduğu ikinci şəhər kimi tanınır. Eləcə də dünyanın digər ölkələrində ehtiyacı olan insanlar daima diqqət mərkəzində dayanır və onlara hərtərfli dəstək verilir. Son illər Azərbaycanda da bu kimi durum gündəmin əsas mövzusuna çevrilib. Xəbər verildiyi kimi ölkəmizdə mərkəzləşdirilmiş ünvanlı dövlət sosial yardımı üzrə Vahid Elektron Müraciət və Təyinat Alt Sistemi (VEMTAS) yaradılıb. Bu da o deməkdir ki, artıq ünvanlı sosial yardımların təyinatında avtomatlaşdırılmış sistemə keçid üçün texniki işlərə başlanıb.  Onu da qeyd vedək ki, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyində yaradılan yeni sistem vətəndaşlara ünvanlı dövlət sosial yardımı üzrə sürətli, rahat və şəffaf xidmətlərə geniş çıxış imkanı yaradacaq, eyni zamanda yardımların təyinatı prosesinin tam avtomatlaşdırılması üçün  texniki infrastrukturun hazırlanması təmin ediləcək. Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Naziri Səlim Müslümovun fikrincə, Azərbaycan ötən 23 ildə  ictimai-siyasi sabitliyin ilbəil möhkəmlənməsi zəminində dövlət müstəqilliyinin və ölkənin dünya birliyində mövqeyinin güclənməsinə xidmət edən mühüm tarixi nailiyyətlər qazanıb: “Azərbaycan 2000-ci ildə BMT-nin Minilliyin İnkişaf Məqsədlərinə qoşulmuş 147 ölkədən biridir. Bu sənəddən irəli gələn öhdəliklərdən biri də yoxsulluğun yarıyadək azaldılmasıdır. Hazırda dünyada yoxsulluq səviyyəsi Dünya Bankının təklif etdiyi metodologiya üzrə ölçülür və gündəlik gəliri 2 dollardan aşağı olanlar yoxsul, həmçinin 1 dollardan aşağı gəliri olanlar ifrat yoxsul hesab edilirlər”. Statistikaya görə, Azərbaycan əhalisinin gəlirlərində artım dinamikası və dövlət yardımlarının təyinatında ünvanlılıq və şəffaflığın təminatına nəzarətin gücləndirilməsi nəticəsində ölkədə ünvanlı dövlət sosial yardımı alan ailələrinin sayı azalmaqda davam edir. Dünya Bankının regional direktoru Henri Kerali hələ bir neçə il öncə “Azərbaycan kasıb təbəqəyə qayğını artırmalıdır. Biz Bakıda Dünya Bankı və Beynəlxalq Valyuta Fondunun da Azərbaycanın daxil olduğu Seçki Qrupunun növbəti toplantısında bu məsələni müzakirə edəcəyik. Azərbaycan öz institutlarını gücləndirməli, öz vətəndaşlarına kömək etməlidir ki, daha yaxşı təhsil və səhiyyə ilə təmin olunmaq imkanlarını inkişaf etdirsinlər. Bu iclasda əsas məqsəd İsveçrənin rəhbərlik etdiyi Seçki Qrupunun üzvləri ilə görüşmək və bu ölkələrlə Dünya Bankı və Beynəlxalq Valyuta Fondu arasındakı ümumi maraqları əhatə edən məsələləri müzakirə etməkdir. Bü gün müzakirə edəcəyimiz əsas mövzular odur ki, ölkələr öz iqtisadiyyatlarını necə diversifikasiya etdirə bilərlər. Biz Dünya Bankı olaraq inanırıq ki, diversifikasiya siyasəti dövlət institutlarının, təhsil, səhiyyə və sosial təminatın daxil olduğu insan resurslarının gücləndirilməsi ilə, həmçinin infrastrukturun və təbii sərvətlərin inkişafı ilə həyata keçirilməlidir. Biz müxtəlif ölkələrin təbii sərvətləri necə idarə etdiyiniə baxacağıq. Məsələn, Azərbaycan gələcək nəsillərinə xeyir vermə baxımından öz neft və qaz resurslarını necə istifadə edir ? Bu kimi sualları müzakirə edəcəyik". Bəhs olunan toplantıda, bəhs etdiyimiz mövzu müzakirə olundu və əlbəttə ki, problemlərin həlli yollarını göstərilən qərarlar alında, qeydlər oldu və s. və il. Bir sözlə, sözdə, danışıqda, ən önəmlisi kağız üzərində güclü dövlətlər sırasında yer alırıq, yaşayış səviyyəsinin yüksək olduğu qeyd olunur, ancaq nəticəyə gəlincə saysız-hesabsız olan problemləri görürsən və düşünmək məcburiyyətində qalırsan-Görəsən səhv olan nədir?!    

Mevlana zirvəsi…

Bir anlıq təsəvvür edəndə ki, günəş öz parlaq şöləsini yer üzünə paylayıb, qızıl tellərini aləmə saçmayacaq, bu zaman gözlərim önündə bir zülmət canlanır. Zülmətin xofundan insanın qanı donur. Bir an dünyanın öz çevrəsindən çıxdığını təsəvvür edirsən. Bax, beləcə 800 il insanların iç dünyasını öz parlaq nuruna qərq edən, ürəklərdə xoş duyğular bitirən, kiçikdən böyüyə qədər sevgi adlı möhtəşəm hissin – həyəcanın incəliyini, sirli-sehirli cazibəsini çox sərrast, ustalıqla könüllərə hopduran Əfəndimiz, ağamız Hz. Mevlana dühasının, eşqinin nuruna xələl gələrsə, elə o andaca insanın iç dünyasında aramsız döyünən qəlbi susar, dayanar. İnsan könlünün gülüstan əlvanlığı solar. İllər, qərinələr, əsrlər ötdükcə Ağamız, Sultanımız Hz. Mevlananın böyüklüyü, ucalığı yer üzünün ən qiymətli, cilalanmış daş-qaşından üstün görünür. Artıq 800 ildir ki, bütün türk dünyası Hz. Mevlana zəkasının işığına qızınır, ruhunda mənən rahatlıq tapır. Onun bu günə qədər miras qoyduğu lətif sözlər, kamil fikirlər, mərifət, həqiqət, gözə görünməyən varlıqlar ən dərin mənanı kəsb edir. Bəli, bu gün qəlbimizin ən parlaq günəşi, nuru Hz. Mevlananın müqəddəs adı, möhtəşəm, ölməz varlığıdır. Mənə elə gəlir ki, günəş, ay, ulduzlar öz nurunu itirməyən kimi, Mevlana böyüklüyünün işığı öz şöləsini itirə bilməz. Hz. Mevlana elə bir varlıq, elə bir parlaq günəşdir ki, onun yaydığı qızıl tellər min-min könüllərə sevgi adlı gözəllik bəxş edir. Onun əsərlərinin sehri insanların həyat məktəbinə çevrilir. Hər birinə düz yolun yolçusu olmaqda kömək edir. Mevlana sevərlər “Məsnəvi”nin hikmətindən, “Divani Kəbir”in coşqulu mövzusundan bəhrələnərək yüz illərdir ki, mənən təmizlənə-təmizlənə gedirlər. Hz. Mevlananın hər bir 8 sətri, hər bir kəlməsi insanın iç dünyasının məlhəmidir. Görün, Hz. Mevlana nə deyir: “Bir könüldə könül nuru olmadımı, o könül könül deyildir”; “Bir bədəndə ruh yoxsa, o bədən torpaqdan ibarətdir”; “Könül səndən razısa, mən də razıyam. Könül səndən üz çevirmişsə mən də üz çevirərəm”; “Süleyman Peyğəmbər o elçilərə dedi ki, ey utanan elçilər, geri dönün, altun sizin olsun: mənə könül gətirin, könül”. Nə qədər hikmətamiz, nə qədər ibarətamiz sözlərdir. Belə bir məqamda mənə elə gəlir ki, sultanımız Hz. Mevlana ən qüdrətli memara dönüb insan könüllərini gözəlliklə yapır. Və göylərin sonsuzluğundan hər birini sevgilə seyr edir. Bu əsərlərin böyüklüyü, ucalığı ondadır ki, Hz. Mevlana Quranın aliliyini tam mənasında dərk edib, onun möcüzəli sehrindən bəhrələnərək, ölməz əsərlərini yaratmışdır. Hz. Mevlananı bilmək və anlamaq bəs etməz. Onu duymaq gərəkdir. Yüz illərlə onun yolunun işığı ilə gedən insanlar Hz. Mevlana gözəlliyinin ümmanına baş vuraraq incilər toplamış, könüllərdən-könüllərə çatdırmışlar. Yüz illərdi Türk dünyasının nur sultanına əsərlər həsr eləmiş, şeirlər yazmışlar. “Mevlanadı evliya kutbu bilin, Ne kim ol duyurdusa annı kilin. Tanrıdan rahmetdir onun sözləri, Körler okusa açıla gözləri” Təbii ki, burada oğlu Sultan Veled, könül gözünün açılmasından söhbət açır. Qadın şairlərimiz də Hz. Mevlanaya bir çox şeirlər həsr etmişlər. Bunlardan miras olaraq on yeddinci əsrin şairlərindən Leyla xanımı yada salaq “Eseri aşkın ile şemi kamer. Hep semain qibi dövran eyler. Merhemet sendən olur eyle nazar, Medet et bendene ya Həzrəti Pir”. 9 Bəli, şairlər, söz-sənət adamları onun hər sətrindən ruh, qida ala-ala yazıb yaratmışlar. Və hər biri böyük ustadın qarşısında öz kiçikliklərini hiss etmişlər. O vaxtlar islamda sənətə etiraz edənlər olduğu halda, mevləvilərdə sənətə böyük yer verilirdi. Bu təriqətdə gözəl əsərlərin öz qiyməti, yeri olurdu. Məsələn, Fenni Dədənin “Vaza içində çiçəklər”i, Dərviş Süleymanın gülləri və bir çox buna bənzər rəsm əsərləri yada düşür. Hz. Mevlana sənətin bütün qollarına yer verdiyi qədər, rəsmə də önəm vermişdir. Bu böyük mürşid sadə axirəti xatırlatmış deyil, dünyanı da sevməyi öyrətmişdir. Ümidsizlərə ümid yeri olmuş, günahkarlara təsəlli qapılarını açıq qoymuş və sevgi, şəfqət göstərmişdir... ... Hz. Mevlana haqqında cildlərlə kitablar, həyatı, yaradıcılığı ilə bağlı elmi əsərlər yazılıb. Bir çox insanlar elmlər namizədi, doktorluq elmi adına yiyələniblər. Mənim isə bu müqəddəsə sevgim tam başqadır. Bu təmənnasız sevginin yolu o qədər mənalıdır ki, bu incə yolu gedə-gedə haqq yoluna çatmağın gözəlliyini dərk edirsən. Bu yolun əzabını, ağrısını, əlvanlığını, paklığını olduğu kimi qəbul edirsən. Qəlbinin səsini ney səsinin saf, təmiz tellərində-nəğmələrində kökləyirsən. Tanrının eşidə biləcəyi ney sədaları altında gediləcək yol, insanlığın özüdür. İllərdi kimsədən xəbərsiz, gözə görünməz bir xəyal kimi əlimdə əsam, bir də nəfsin açarı, Sultanım Hz. Mevlananın izinə düşüb, onun qurub yaratdığı insanlıq bağçasına tərəf, bütün gözəlliklərdən pay ala-ala gedirəm. Və inanıram ki, bu yolun ölməzliyini, gözəlliyini qoruyan müridlər nəsil-nəsil artacaq, kamilliyin zirvəsinə ucalacaqlar. Qoy, tanrım bu yolun yolçularına kömək olsun.      

Azərbaycanda yoxsulluğun səviyyəsi…

 Azərbaycanda yoxsulluğun  səviyyəsi müstəqillik qazandığımız illərdə- Qarabağ hadisəsi törədildikdən sonra və əlbəttə ki, qaçqın insanlarımızın yurdlarından zorla çıxarılmasından sonra artmağa başladı. İllərlə öyrəndiyimiz yaşam tərzinin dəyişməsinin nəticəsi idi ki, yoxsulluğun qapını döymədən içəri girməsinin şahidi olduq. Ancaq hər dövrün öz çətinlikləri olduğunu unutmamalıyıq.  Qeyd edək ki, əhalinin aylıq gəliri yaşayış səviyyəsinin yüksəlməsində  muhum rol oynasa da bu, yoxsulluğun azaldılmasına o qədər də təsir etmir. Bundan başqa ölkədə yoxsulluq probleminin həll edilməsi əhalinin gəlir səviyyəsinin artırılması ilə yanaşı, eyni zamanda sosial sahədə gostərilən xidmətlərin də inkişaf etdirilməsini zəruri edir. Bu baxımdan,  uşaq ölümü, ana ölümü, ərzaq təhlukəsizliyi və uşaqların qidalanması, yoluxucu xəstəliklərin yayılması, məktəbdə davamiyyət və qeydiyyat səviyyələri,hətta  təlim nailiyyətləri kimi gostəricilərin monitorinqinin aparılması da muhum əhəmiyyət kəsb edir. Bütün bunlardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, müasir dövrdə atmosferin ozon qatının dağıdılması, iqlimin pisləşməsi, bioloji muxtəlifliyin kəskin azalması, aramsız təbii fəlakətlər, ətraf muhitin cirklənməsi muxtəlif xəstəliklərin geniş yayılmasına gətirib cıxarır ki, nəticədə də əhalisi arasında tənəffus orqanlarının xəstəlikləri, yoluxucu və parazitar xəstəliklər, qan dovranı sisteminin xəstəlikləri, həzm orqanlarının xəstəlikləri ustunluk təşkil edir. Bütün bunların hamısı yoxsulluğu atrmasında kifayət qədər rol oynayır. Xatırladaq ki, 2000-ci ilin sentyabrında BMT-nin təşkilatçılığı ilə 147 ölkənin başçısı Nyu-Yorkda -Minilliyin sammitində Minilliyin İnkişaf Məqsədlərini əks etdirən birgə Bəyannamə imzaladı ki, bu da yoxsulluğun 2015-ci ilə qədər azaldılması yolunda götürülən öhdəliklərdən ibarət idi. Həmin bəyannaməyə əsasən 8 qlobal məqsəd müəyyən olundu. İlk olaraq yoxsulluq və aclıq içində yaşayan dünya əhalisinin sayının yarıyadək azaldılmasını nəzərdə tutulurdu. Ekspertlərin fikrincə, Dövlət Proqramlarında konkret olaraq hədəf müəyyənləşdiyi üçün vaxt qoyulur və maliyyə mənbələri olur. Amma elə proqramlar var ki, onların həyata keçirilməsində götürülən indikatorlar dəyişmir. Yoxsulluq həddinin müəyyən edilməsi də real bazar qiymətlərinə deyil, bir neçə ildən bir Nazirlər Kabinetinin qəbul etdiyi qərarlara əsaslanır. Ona görə də yoxsulların sayı statistik rəqəmlərdə azalsa da, reallıqda azalma dinamikası elə də ürəkaçan deyil.  Dünya Əmək Təşkilatı öz yeni hesabatında xəbərdarlıq edir ki, 2014-cü ildə dünyada işsizliyin səviyyəsi mövcud 6 faizdən 6.1 faizə yüksələcək. Söhbət, təbii ki, əmək qabiliyyətli əhalidən gedir. Hesabatda Azərbaycanda da işsizliyin 2013-cü ildən 2018-ci ilədək artacağı bildirilir. Hesablamalara görə, Azərbaycanda işsizlik 2013-cü ildə 5.5 faiz idisə, 2014-cü ildə 5.8, 2015-ci ildə 5.9, 2016-cı ildə 6, 2017-ci ildə 6.1, 2018-ci ildə 6.2 faiz olacaq. İqtisadçı ekspert Azər Mehtiyevin fikrincə, Azərbaycanda neft hasilatının azalması ölkədə işsizlik probleminə ciddi təsir göstərəcək: “İndiyədək neft gəlirləri hesabına yeni iş yerləri yaradılırdı. Ancaq indi Azərbaycan neft gəlirlərinin azalması ilinə qədəm qoyub. Keçən ilin sonundan ixtisarlar başlanıb. Bu baxımdan bu il işsizliklə bağlı vəziyyətin keçən illərə nisbətən pisləşəcəyi gözlənilir”.Əslində yoxsulluğun aradan qaldırılması siyasətinin formalaşdırılmasında bir sıra əhəmiyyət kəsb edən məsələlər var. Məlumdur ki, ölkənin digər şəhər və kənd yerlərinə nisbətən paytaxtda gəlir əldə etmək imkanları kifayət qədər yüksək olub. Məsələn,  regionlarda davamlı iqtisadi inkişafın təmin edilməsi, eyni zamanda müxtəlif sahələrin inkişaf etdirilməsi zərurəti mövcuddur. Bundan başqa aztəminatlı uşaqlı ailələrin zəruri yardımlarla təmin edilməsi məqsədi ilə onların sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi tədbirləri həyata keçirilməlidir. Eyni zamanda çoxuşaqlı ailələrdə yoxsulluq riskinin daha yüksək olması sosial xərclərin nisbətən aşağı yaş qrupunda olanlara və uşaqlı ailələrə istiqamətləndirilməsini zəruri edir. Ərzağa olan tələbatın getdikcə artması, enerji resurslarının qiymətlərinin kəskin surətdə yüksəlməsi, eyni zamanda  əkin torpaqlarından bioenerji xammalı yetişdirilməsində istifadə olunması ərzaq məhsullarının qiymətlərinin artmasına səbəb olub. Bu isə ölkədə əhalinin aztəminatlı hissəsinin ərzaqla təminatına və ümumilikdə həyat səviyyəsinə mənfi təsir göstərir...      

Azerbaycan Türkleri Türk dünyasının güzide bir parçası…

Geçtiğimiz günlerde İran resmi kanallarından birinde çok sinsice ve bilinçle tezgahlanmış bir oyun sahneye konulmuştu. Bu oyunun temelinde Türklüğü aşağılayan ve hakir gören bir zihniyet vardı. Olayın gerçekleştiği ilk günlerde duygusal tepki vermeden önce sağduyulu düşünme ihtiyacı ve ihtiyatı ile yazmadım. Bu günlerde hadisenin biraz durulduğunu düşünerek kaleme almayı uygun gördüm. Öncelikle oyunun bir otelde geçmesinin ve otel işletmecisinin Fars, otelde konaklayanların ise dilinden Türk-aksanından ise Azerbaycan coğrafyasından olduğu anlaşılmaktadır. Bu düşünce ile İran’da yaşamakta olan Türklerin geçici, Farsların ise o yerin sahibi olduğu mesajı verilmektedir. Sanırım böylesine saçma bir düşüncenin dayatılmasına “DUR” deme zamanı geldi-geçiyor. Aynı oyunda Türklerin kaba, cahil, görgüsüz ve temizlik anlayışından yoksun olduğu izlenimi vermek için, konuk olanların otel odasının koktuğunu söylemesi üzerine, güya bir ön araştırmadan sonra anlaşılıyor ki kokunun odadan değil, konuk çocuğun ağzından geldiğini tespit etmiş oluyorlar. Bu tespiti biraz daha irdelediklerinde yine görülüyor ki çocuk diş fırçası diye, tuvalet fırçasını kullanmış. Tüm bu sahnelerin her biri detaylı bir şekilde ve ustaca işlenmiştir. Bu gelişmeler karşısında İran resmi yetkilileri yapılan bu hatayı düzeltme yoluna gittiklerini göstermek için oyunu sahneye koyanları işten el çektirmişler ve hedef kitleye yönelik yetkililer “ÖZÜR” mahiyetinde bir açıklama yapıyorlar. “BU YAPILANLARI TASVİP ETMİYORUZ, BİZ AZERİLERDEN ÖZÜR DİLİYORUZ !” Özrü kabahatinden büyük! İran coğrafyasında günlerdir tepki protestoları var ve “HARAY HARAY MEN TÜRKEM!”sloganları ile İran’ı sallamaktalar, oysa, onlar azerilerden özür dilemekteler! Kim bu azeriler? Böyle bir millet var mı? Yoksa İran yönetimi nüfusunun çoğunluğunu teşkil eden Türklerden haberi yok muydu? Acaba İran Yönetiminin onların Türk değil “AZERİ” olduğunu söylemesinde bir maksatları mı var? Tüm yukarıdaki sorularımızın bir tek cevabı var. Evet! İran Yönetiminin, Azerilerden özür dilemesinin bir maksadı var. İran’da yaşamakta olan Azerbaycan Türklüğünün Türk kimliğinden rahatsız olan İran yönetimi bunu sulandırmak ve “AZERİLİK” diye bir millet var etme anlayışının bir sonucudur. Bir taraftan Azerilik, diğer taraftan Azerbaycanlılık kavramları ile milli Türk kimliğinin sulandırılmasından biz Azerbaycan Türklüğü rahatsızlık duymaktayız. Biz Azerbaycan Türkleri olarak, Türk dünyasının güzide bir parçasıyız. Nasıl ki Balkan Türklerine “Balkani” denilmiyorsa, nasıl ki Kırım Türklüğüne “Kırımi” denilmiyorsa, Azerbaycan Türklerine de “Azeri” denilmesi, bir oyunun parçasıdır. Tüm bunlardan sonra, İran Yönetimini akıl yoluna davet ederek, Başta Türklük olmak kaydı ile İran Türklüğünden özür dilemesini talep ediyoruz. Ermenilere, Kürtlere verdikleri anadilde eğitim haklarından, bir parçasını da İran sınırları içinde(Farslardan bile çok) birinci çoğunluk olan Azerbaycan Türklüğüne ve de İran Türklüğüne vermesini bekliyoruz. Aksi taktirde her geçen gün İran’ın kan kaybedeceğini, emperyal güçler için yeni oyun sahası olacağını hatta üçüncü dünya savaşının bölgemiz sınırları içine sıkıştırılmak istendiği bu günler için uygun biz zemin yaratmaktan ibaret olacağını buradan beyan ediyorum. Bu durumun, bölgemizdeki hiç bir halkın yararına olmayacağı gibi Farsların da yararına olmayacaktır…  

Şəhid adlarının əbədiləşdirilməsi…

Azərbaycan Respublikasının Qanununda şəhid adının əbədiləşdirilməsi və şəhid ailələrinə edilən güzəştlər nəzərdə tutulub. Qeyd edək ki, Qanun Azərbaycan Respublikasının azadlığı, suverenliyi və ərazi bütövlüyü uğrunda həlak olan, hərbi əməliyyatla əlaqədar itkin düşən və qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmiş qaydada ölmüş hesab edilən şəxslərin və onların ailələrinin statusunu və sosial müdafiəsini tənzimləmək məqsədinə xidmət edir. Əslində şəhid adlarının əbədiləşdirilməsi məqsədi ilə onların adlarına küçələr və parklar verilsə də bir çox şəhidlərin adlarına verilmiş küçələrdə onların adları yazılmış löhvələr, barelyeflər yoxdur və yaxud həmin löhvələr və barelyeflər tamami ilə oxunmaz haldadır. Bunlar isə şəhid ailələrində narahatçılığa səbəb olur. Bundan başqa şəhid adını daşıyan küçədə yaşayan insanlar heç bilmirlər ki, bu insan kim olub. Bütün bu narazılıqların səbəbi isə şəhidlərin adını daşıyan küçələrdə “ŞƏHİD” sözünün yazılmamasındadır. Hətta bir çox şəhidlərimizin  adlarının əbədiləşdirilməsi məqsədi ilə onların adlarına küçələr və parklar verilməsindən uzun illər keçməsinə baxmayaraq, yerli icra hakimiyyətləri hələ də Nazirlər kabinetinin 03 sentyabr 1993-cü il şəhid adlarının əbədiləşdirilməsi qərarına biganə münasibət bəsləyərək barelyeflərin vurulmasını icra etmirlər. Bəzən şəhid ailələri bu məsələnin həll olunması üçün aylarla Prizdent Administirasiyasına, Nazirlər Kabinetinə məsələnin həlli üçün şikayət etməyə məcbur olurlar. Xatırladaq ki, qüvvədə olan qanunvericiliyə əsasən, şəhid ailələrinə verilən güzəşt və imtiyazlar yetərli hesab olunmur. "Şəhid Ailələrinə Sosial Dəstək" İctimai Birliyinin rəhbəri Almaz Zeynalova bu sahədə çatışmazlıqların olduğunu vurğulayıb: "Qüvvədə olan qanunda elə məqamlar var ki, şəhid ailələrini qane etmir. Çünki "Şəhid adının əbədiləşdirilməsi və şəhid ailələrinə edilən güzəştlər haqqında" qanunla bu şəxslər şəhid ailəsinin üzvləri hesab edilirlər: ər-arvad, valideyn, 18 yaşına çatmamış uşaqlar, 18 yaşına çatanadək sağlamlıq imkanlarının məhdudluğu müəyyən olunmuş 18 yaşından yuxarı əlil uşaqlar, qardaşlar və bacılar, uşaq evlərində tərbiyə olunanlar, texniki peşə, orta ixtisas məktəblə-rində və ali təhsil məktəblərində təhsil alanlar isə bu məktəbləri bitirənədək, lakin ən çoxu 23 yaşına çatanadək; qanunla onları saxlamalı şəxs yoxdursa, babalar və nənələr. Bəhs etdiyim qanunda Azərbaycan Respublikasının azadlığı, suverenliyi və ərazi bütövlüyü uğrunda həlak olan, hərbi əməliyyatla əlaqədar itkin düşən və qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmiş qaydada ölmüş hesab edilən şəxslərin və onların ailələrinin statusunu və sosial müdafiəsini tənzimləmək məqsədinə xidmət edir. "Şəhid ailəsi" statusunu almış ailənin üzvlərinə müxtəlif təminatlar verilir. Bu təminatlardan biri ailə başçısını itirməyə görə əmək pensiyası ilə bağlıdır. Hansı ki, bu təminat "Əmək pensiyaları haqqında" qanuna uyğun olaraq tənzimlənir. Bir başqa güzəşt isə valideynlərdən biri həlak olduqda, onların hər uşağına 16 yaşı (şagirdlər üçün 18 yaş) tamam olanadək müvafiq icra haki-miyyəti orqanı tərəfindən müəyyən olunan məbləğdə aylıq müavinət təyin edilməsidir". Hərbi ekspert Üzeyir Cəfərov isə belə hesab edir ki, şəhid ailələrinə göstəriləcək yardımın mənəvi önəmi də böyükdür: "Ümumiyyətlə, düşünürəm ki, şəhid ailələri, müharibə əlilləri, Qarabağ veteranları dövlət qayğısı ilə maksimum təmin edilməlidir. Bu, həm vətənpərvərlik nöqteyi-nəzərindən vacib bir məsələdir, həm də şəhid yaxınlarının itkisinin bir qədər yüngülləşməsi, onların təsəlli edilməsi baxımından böyük önəm kəsb edir”. Bütün bunlardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, bəhs etdiyim mövzuda görülən işlər çox olsa da görüləcək işlər daha çoxdur...  

Bаğışlа, Vətən, bаğışlа!..

Qаrşındа günаhkаr bir övlаd kimi diz çöküb, bаş əyirəm. Sığınıb аğuşunа, ürəyimin yаnğısı, könlümün hıçqırıqlаrıylа bаğışlа dеyirəm Vətən, bаğışlа! Səni qоruyа bilmədim. Nər cüssəli dаğlаrın, yаmyаşıl yаmаclаrın, lаləli düzlərin, səfаlı mеşələrin düşmən tаpdаğı аltındа qаldı Vətən! Hаqlı sözümü hаqsızlаr sаymаdılаr. Mənə həmdəm, sirdаş оlаn dumduru nəğmələrim idi. Səni sеvməkdən sаvаyı əlimdən nə gəlirdi ki... Nеyləyim, qоruyа bilmədik səni. İl ötdükcə dərdim üstələnir. İlаhi, ululаrımızın ruhu mənə dinclik vеrmir. «Qаrаbаğın şikəstəsi» ürəyimin döyüntüsünə dönüb, еlə hеy döyünür sinəmdə. Hərdən mənə еlə gəlir ki, Üzеyirbəyin «Sənsiz»idi ölməz sənətkаrımız bülbülün ifаsındа Şuşаnın əzəməti, qоcаdаn qоcа dаğlаrındа nаlə çəkir! Əks-sədаsı göy üzünü, Yеr üzünü bürüyür. Lərzəyə gətirib хаlqını, еlini-оbаsını, dоğmаlаrını köməyə çаğırır. Хаrı bülbülün çöhrəsi gözlərim önündən gеtmir. Cаnım, gözüm Vətən! Nə yаmаn qərib оlmusаn. Körpələri pərən düşmüş аğlаr qаlаn, gözü yоllаrdаn yığışmаyаn çаrəsiz bir аnаyа dönmüsən. Səni düşündükcə yаnıqlı bаyаtılаr bаğrımı dəlib kеçir. Günün qürub çаğındа üzümü əsir еllərə tutub, bаyаtı çаğırırаm. Еləmi оd ələndi, Еlimə оd ələndi. Üz qоydum tоrpаğımа, Göylərdən оd ələndi. Аllаhım! Еlə еt ki, düşmən qаrşısındа аciz qаlmаyаq. Оdа-аlоvа dönüb, dоğmаdаn-dоğmа оlаn yurdumuzu хаin düşmənin mənfur cаynаğındаn хilаs еdək. Dаğlаrın kəkоtulu, yоvşаnlı döşünü, аllı-güllü yаmаclаrın əlvаnlığını, bumbuz  kəhrizimin şəffаflığını, Аyın işığındа bərq vurаn Həkərimin gözəlliyini nаdаnlаrın əlindən аlıb, yеnidən cаn vеrək оnlаrа. Dup-duru kəhrizimə yiyə durаq. Hər izini, çığırını yаşаdаq. Əgər bu аrzulаrımız, niyyətlərimiz yеrinə yеtsə, bizim də yаşаmаğа hаqqımız оlаcаq. Kаş Kоrоğlunun Nigаrınа, qаçаq Nəbinin Həcərinə dönüb, аt bеlində оbа- оbа, еl-еl çаpаydım. Səsləyəydim Vətən övlаdlаrını. Еy... еlimin оğullаrı, qız-gəlinləri susduğumuz bəsdir! Bu qədər səbir, təmkin оlmаz. Tоrpаqlаrımız bizi səsləyir. Dаr mаcаldı. Qаlхın аyаğа! Еllərin аhu-nаləsini еşitmirsinizmi? Vаllаh, bu qədər dözüm оlmаz. Аnаlаrımızın хеyir-duаsı çаtаcаq dаdınızа. Yumulаq yumruq kimi, Hаzır оlаq vuruşа, Еllər bizi səsləyir, Gеdək, hаydı, vuruşаq! Gözüm kölgəli, üzüm qаrаdı yаnındа Vətən! Sinəmi sipər еdib, nəğmələrimlə qоruyurаm səni. İllər bоyu аğrılı-аcılı şеrlərimin tоplusudu yаzdıqlаrım. Ürəyimin yаğıylа, gözümün qаn yаşıylа yаzılıb bu sətirlərim. Yаzdiğım hər kəlmə, hər söz vаrlığımın vuruş mеydаnıdır. Tоrpаqlаrımız аlınmаyаnа qədər nəğmələrim səni dеyib, hаrаy qоpаrаcаq. Еlim-оbаm yаğı düşmənin əlində оlаnа qədər, özümü günаhkаr sаyıb dеyəcəm: Bаğışlа, Vətən, bаğışlа!

Əmək miqrantlarının sosial mudafiəsi

Beynəlxalq müstəvidə müvəqqəti əmək miqrantlarının sosial müdafiəsi kifayət qədər çətin bir problem olaraq  hər zaman müzakirə olunur.  Bu problemlər əmək miqrantları qəbul edən ölkələrdə cəmiyyətin bir hissəsinə çevrilmiş miqrantlar və onların ailə üzvlərinə münasibətdə təminatlı əmək haqqı və sosial müavinətlərin verilməsi, əllillik və digər bu kimi hallardan sığortalanma kimi məsələlərin həllində daha aktual görünür. İşçi qüvvəsi ixrac edən ölkələrdə isə miqrantın yaşayış yerini dəyişməmiş ailə üzvlərinin tibbi xidmətlərə ehtiyac və ailə başçısını itirmə kimi risklərdən sığortalanması, xaricdə işləmiş şəxsin öz vətəninə qayıtmasından sonra pensiya və digər sosial xidmətlərə olan tələbinin ödənilməsinin həlli xüsusilə vacib məsələ kimi diqqəti çəkir. Bütün bunlardan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, iqtisadi qloballaşma sosial qloballaşmanın sürətlə genişləndirilməsini tələb edir. Həmin problem müasir dünyaya inteqrasiya yolu tutmuş Azərbaycan üçün də eyni dərəcədə aktualdır. Əslində qloballaşmanın əsas sferasını təşkil edən və iqtisadi inteqrasiyanın təsiri altında sürətlə böyüyən beynəlxalq miqrasiya proseslərinin subyektlərinin, yəni əmək miqrantlarının sosial müdafiəsinin təmin olunmasına çalışan beynəlxalq və regional təşkilatların – Beynəlxalq Əmək Тəşkilatının, Beynəlxalq Sosial Тəminat Assosiasiyasının, Avropa Şurasının, Pensiya və Sosial Fondların Beynəlxalq Assosiasiyasının səyləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan əmək miqrantlarının sosial müdafiəsi üzrə BMТ-nin, BƏТ-in və digər qurumların ümumbəşəri konvensiya və xartiyalarına qoşulmaqla bərabər ayrı-ayrı ölkələr tərəfindən həmin konvensiya və xartiyaların əsas müddəalarının milli qanunvericilikdə əks etdirilməsini aid etmək olar. Artıq ölkəmiz həmin istiqamət üzrə mühüm irəliləyişlərə nail olub.  Yəni, BMТ-nin bütün fəhlə miqrantların və onların ailə üzvlərinin hüquqlarının qorunması haqqında beynəlxalq konvensiyaya qoşulmuş, dəyişdirilmiş Avropa Sosial Xartiyasına qoşulmaq haqqında qərar qəbul edilmiş və Xartiyada nəzərdə tutulmuş normaların tətbiqi üzrə Dövlət Proqramı təsdiq edilmiş, əmək miqrasiyası və MDB dövlətlərinin vətəndaşları olan əmək miqrantlarının sosial müdafiəsi sahəsində əməkdaşlıq haqqında saziş imzalanmış, əmək miqrasiyası haqqında və immiqrasiya haqqında,  əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin hüquqi vəziyyəti haqqında qanunlar qəbul edilib. Onu da qeyd edək ki, Azərbaycan 800 milyondan artıq avropalını birləşdirən Avropa Şurasının üzvü kimi Avropa İnsan Haqları Konvensiyasına və fərdlərin müdafiəsinə dair digər aidiyyəti sənədlərə əsaslanaraq ümumavropa səviyyəsində ümumi və demokratik prinsiplərin inkişaf etdirilməsində böyük səylər göstərir. Bu da o deməkdri ki, Avropa dövlətləri ilə inteqrasiya, onlarla bərabər hüquqlu və hərtərəfli əməkdaşlığının inkişafı, dinindən, siyasi əqidəsindən, milliyətindən və irqindən asılı olmayaraq ölkəmizdə yaşayan bütün insanların hüquqlarının bərabər təmin edilməsi onun bu yolda uğurla inkişaf etməsində mühüm rol oynayır. Ekspertlərin fikrincə, regional əmək bazarında əmək miqrantlarının sosial mudafiəsi vəziyyətinin təhlili zamanı onların 2 hissədən  -  leqal və qeyri-leqal əmək miqrantlarından ibarət olduğu nəzərə alınmalıdır. Beynəlxalq təcrübəni əks etdirən materiallara istinad olunsa, Şimalı və Qərbi Avropada qeyri-leqal immiqrantların sayının ümumi leqal miqrantların 50 faizi həcmində olduğu ehtimal edilir. Rusiyada bütün miqrantların  50 faizi qeyri leqal fəaliyyət göstərir. ABŞ-da orta hesabla 4-5 milyon qeyri-leqal miqrant yaşayır ki, bu da ümumi əhalinin təqribən 1,5 faizini təşkil edir. Bu göstərici İtaliyada 0,5-1 milyon nəfər, Yunanıstanda 300 min nəfər və ya əhalinin 3 faizi qədərdir. Ancaq xarici ölkənin əmək bazarında çalışan qeyri-leqal miqrantların işlədikləri dövrdə və ya müəyyən dövrdən sonra öz ölkələrinə geri dönəcəyi halda onların sosial müdafiəsi, xüsusilə  pensiya təminatı hansı qaydada həyata keçiriləcəyi sual doğurur...  

Tarixə həkk olunan ömür və ya ölməzliyə qovuşanlar…

Vətən məhəbbətini əmr edibdi peyğəmbər, Xoş ol kəsə ona həmdəm olub vüsali-vətən... Cavid təxəllüsü ilə yaradıclığa ilk addımlarını atan Hüseyn Abdulla oğlu Rasizadə əslində bu təxəllüslə özünü əbədi olaraq Azərbaycan ədəbiyyatına yazmağı bacarmışdı. Təsadüfi deyil ki, Cavid adının mənası da elə “əbədi” deməkdir. Cavid təxəllüsü ilə lirik və fəlsəfi şeirlər yazan şair 1915-ci ildən etibarən Naxçıvanda, Tiflisdə, Gəncədə və Bakıda pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub, dil ədəbiyyat fənnini tədris edib. Doğrudur ki, şair müxtəlif səbəblərdən tez-tez Bakını müvəqqəti də olsa tərk edərdi, ancaq 1917-ci ildə yenidən Bakıya qayıdıb və haqsız yerə "vətən xaini" damğası ilə həbs olunana qədər burada yaşayıb. Şəxsiyyətə pərəstiş dövrü 1937-ci il...Qanlı illər demək daha doğru olardı, çünki Azərbaycanın vuran ürəyini hiss edən, canıyla-qanıyla bu torpaqlara bağlı olan ziyalılarımız bilərəkdən o dövrün qurbanları olaraq seçildilər. Zənnimcə vətəninə, millətinə bağlı olan yaradıcılar ona xəyanət edə bilməzlər, axı xəyənətkar olanlar gələcək nəsillərə necə belə gözəl sözləri inci kimi birbirinin ardınca düzərək həddiyyə edə bilərdi ki?! Olubdu qəlbimə hakim mənim məlali-vətən, Başımda şur ilə məskən salıb xəyali-vətən. Vətən, vətən deyərək hər diyarə səs salıram, Düşərmi bircə dilimdəm mənim məqali-vətən? Vətən məhəbbətini əmr edibdi peyğəmbər, Xoş ol kəsə ona həmdəm olub vüsali-vətən... Neçün şərafətini, fəxrini verib əldən, Bu qədər yurduna biganədir ricali-vətən? Ürək dolubdu nədən, sanki qan piyaləsidir, Tapıbdır əksini qəlbimdə bəlkə hali-vətən? Zəmanə ötsə də möhnətli, qanlı qəlbimdən, Əminəm, heç də silinməz bu ibtizali-vətən. Tərəhhüm eylə mənə hühudi-səba, çatdır, Səlamımı eşidə bəlkə növnəhali-vətən. Gərəkdi əzm ilə, hümmətlə ittihad etmək! Sizinlə bağlıdır iqbalü həm zəvali-vətən. Əgər sual edələr - Salikin xəyalı nədir? Deyin həqiqəti, ancaq olub maali-vətən. H.Cavid yaradıcılığı geniş əhatəlidir, ədalət, vicdan, millət, dil, ana, vətən, sülh, dünyaya sevgi üzərində qurulub. Təsadüfi deyil ki, onun əsərlərində Allaha, peyğəmbərə, ümumiyyətlə isə bütün insanlığa ülvi məhəbbət duyğusu geniş əks olunub. Şairin “Ana”, “Maral”, “Şeyx Sənan”, “Afət”, “Uçurum”, “İblis”, “Topal Teymur”, “Peyğəmbər”, “Səyavuş”, “Xəyyam” kimi əsərlərində bu duyğu qabarıq şəkildə göstərilib. Yeri gəlmişkən, Məhəmməd peyğəmbər obrazını milli dramaturgiyamızda ilk qələmə alan Hüseyn Cavid olub. Belə ki, "Peyğəmbər" mənzum dramını 1922-ci ildə yazan dramaturq əsəri həmin il və 1923-cü ildə "Mədəni - maarif" jurnalının müxtəlif saylarında çap etdirib. Dörd pərdədən ibarət olan pyes də Məhəmməd peyğəmbərin həyatının müxtəlif tarixi dövrü verilib. Bundan başqa onun dram əsərlərində qəhrəmanlarını dili ilə deyilən “Yüksələn məhv olar, fəqət enməz!”, “İblisə uymuş bəşəriyyət!?”, “Ancaq mübarizə mənlik verir hər dövlətə” sual-nidalar çoxluq təşkil edir ki, bu da Cavid yaradıcılığının hikmətidir. 1930-cu illərdə Mehdi Hüseyn Cavid yaradıcılığı haqqında yazırdı: “Cavidin romantizmi çox zaman canlı həyatdan uzaqlaşmağa meyl göstərən sənətkarın romantizmi olmuşdur, lakin bu heç də Cavidin fantaziya aləminə qapılmış olduğunu iddia etmək deyil” . M.Hüseyn məhz Cavid romantizmi məsələsi üzərində düşündükdən sonra bu fikirləri qələmə almışdı. H.Cavidin yaradıcılığı yaradıcılıq üsulu ilə real həyat arasında təzadı vurğulamağa yönəldilmişdi. Romantika ilə reallığın ziddiyyətdə olması təbii hal olsa da M.Hüseynin bu nöqtəni vurğulamaqla nəzəri təhlilin obyektiv həqiqətə uyğun olmasını dəqiqləşdirməyə çalışıb. 1960-cı illərdə cavidşünaslıq tədricən inkişaf etdi ki, nəticədə də yeni əsərlərlə zənginləşdi. Məsələn, Məmməd Cəfər Cəfərov, Yaşar Qarayev, Səlahəddin Xəlilov, Əjdər İsmayılov kimi tədqiqatçıların Cavid haqqındakı axtarışları fərqli olduğu qədər də eyni zamanda bir-birilərini tamamlayırdı. M.Cəfərov Hüseyn Cavid haqqında yazırdı: “Hüseyn Cavidin yaradıcılıq yolu çox ziddiyyətli və mürəkkəbdir. 1920-ci ilə qədər H.Cavid yazdığı əsərlərdə zəmanəsindən şikayətçi, inkarçı, başqa həyat arzusu ilə yaşayan, lakin qurtuluş üçün heç bir işıq ucu görə bilməyən, küskün, narazı, narahat bir şairin fəryadları mövcud ictimai münasibətlərə, ruhani və cismani əsarətə qarşı üsyanları, əsəbi etirazı ifadə olunub. Bu dövrdə yazdığı əsərlərin çoxunda o, varlıqla çox az hesablaşan və sənətdə əsasən ideal həqiqət axtarıcılığı yolunu tutan romantik – idealist bir sənətkardır” . Bundan başqa Mir Cəlalın, Firudin Hüseynovun “XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı” kitabından tarixilik əsas götürülərək Cavid poeziyasının müxtəlif qatlı, ideya-bədii axtarışlarında humanizm xətti qabarıq göstərilir. Tədqiqatçı Əli Sultanlı “Hüseyn Cavidin faciələri” əsərində “İblis” barədə diqqəti çəkən maraqlı fikirlər irəli sürüb. Tədqiqatçının fikrincə, Cavid “İblis” əsərini Birinci dünya müharibəsinin qan püskürən odları içində yazıb. “İblis” faciəsi qan tökən imperializmə olan nifrətin və qəzəbin məhsulu olsa da Cavid hadisələrə romantizm prizmasından yanaşıb. “ “Doğrudur, “İblis”dəki hadisələr Türkiyədə cərəyan edir, ancaq H.Cavid arzu etdiyi hadisələri alır, arzu etdiyi romantik obrazları verir, müharibənin dəhşətli səhnələrini insanın qorxunc təbiətində mücərrədləşdirərək, romantik yolla həll edir” . "İblis" faciəsi əslində ədalətsiz müharibələrə, müharibə qızışdırıcılarına nifrət hissləri oyadır. Əsərdə hadisələr Türkiyə və Ərəbistanda cərəyan edir. Hüseyn Cavid İblis dramında insanların necə qanlar tökdüyünü,necə acımasız olduğunu və iblisə uyduqlarını əks etdirib. İblisisn monoloqunun sadəcə bir qismini xatırlamaq yerinə düşərdi: İblis!.. O böyük ad nə qədər calibi-heyrət! Hər ölkədə, hər dildə anılmaqda o şöhrət. Hər qülbədə, kaşanədə, viranədə İblis! Həp Kəbədə, bütxanədə, meyxanədə İblis! Hər kəs bəni dinlər, fəqət eylər yenə nifrət, Hər kəs bana aciz qul ikən, bəslər ədavət. Lakin bəni təhqir edən, ey əbləhü miskin! Olduqca müsəllət sana, bil, nəfsi-ləimin, Pəncəmdə dəmadəm əzilib qıvrılacaqsın, Daim ayaq altında sönüb məhv olacaqsın. Saxta həqiqətdən yazıb reallıqla barışmayan Cavid yaradıcılığında daima görmək istədiyi həyata fəlsəfi mövqeyini bildirdi və beləliklə də onun əsərlərində romantik dünyagörüşü daima diqqəti çəkir. Şair-dramaturqun fikirləri Cəfər Cabbarlı, Məhəmməd Hadi, Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq məfkurəsində, onların ideyaları ilə üst-üst düşür, sanki bir-birini tamamlayır. Ümumiyyətlə götürdükdə isə H. Cavid, C. Cabbarlı, M. Müşfiq və b. ədiblərimiz əsərlərində milləti güclü olmağa, haqq mübarizəsində qalib gəlməyə, millətlər arasında dostluğa, qardaşlığa səsləyirdilər. Onların hər birinin, хüsusilə də Cavidin əsərlərinin əsas qayəsi insana məhəbbət, insanlar arasında məhəbbət, maarifə, mədəniyyətə can atma, bədхahlığa ikrah hissi, insanlaşdırmağa çağırış təşkil edir. H.Cavidin dram əsərlərindəki bədii Insan, Iblis, Tanrı («Şeyх Sənan», «Iblis», «Peyğəmbər») kоnsepsiyasının ideyası оnun “Peyğəmbər” dramındakı baş qəhrəmanının sözləri ilə üst-üstə düşür: Mən məhəbbət əsiriyəm hər an, Hər zaman özlərəm bir öylə cahan Ki, bütün kainata eşq оlsun. Könül uçduqca etila bulsun. Rəqs edib, оrda möhtəşəm bir hiss, Yasa batsın da, ağlasın iblis. Qəmdən əsla görünməsin də əsər, Saçsın al qönçələr şəfəqli səhər, Оrda üz qоymasın işgəncə, kədər, Охşasın ruhu pənbə röyalar. Mənə gülsün də həp о nazlı хəyal, Ah о, yalnız о, qayeyi-amal… Cavid sadəcə Azərbaycanın deyil, eyni zamanda bəşəriyyətin nadir simalarındandır. Bənzərsiz göy adamı olan şairin əsərlərində Göylərə yüksəlmək, insanlığa çağırış səslənir – ədalətə inam, inadlı mübarizə və ilahi çağırış... Yaradıcılığa böyük önəm verən H.Cavid çox sayda pyeslər və şeirlər yazıb, kitablar nəşr etdirib. Lakin onun səhnə əsəri Bam (Iran) şəhərində ilk dəfə 1920-ci ilin dekabrında oynanılıb. Bundan bir il əvvəl isə Aşğabad şəhərindəki azərbaycanlılardan ibarət teatr həvəskarlarının truppası Cavidin iki əsərini oynayıb. Şairin lirikasındakı poetik və fəlsəfi ümumiləşmələr aforizm səviyyəsinə yüksəlir. Hətta elə şeirləri də var ki, orada bir-birinin ardınca gələn misraların demək olar ki, hamısı aforizmlərdən yoğrulub: Yaşadan kainatı qüvvətdir, Gücsüzün həp nəsibi zillətdir. ...kim ki, biganədir hüquqə, əvət, Xain ellərdə məhv olur əlbət. ...Yaşamaq istərsən çalış, çabala, Rəd olub gurla, bərq olub parla! Bütün bunlar Cavid lirikasının novatorluğunu müəyyən edir... Bəli, Hüseyn Cavid novator idi və bu novatorluq onun faciələrində daha qabarıq idi. Şair onu da çox gözəl bilirdi ki, müasirinə xidmət etmək üçün köhnəni təkrar etmək yox, əksinə yeni yollar tapmaq lazımdır və yaradıcı proseslərdə yeni yolları axraşı onun üçün ən önəmli bir məqam olaraq qalırdı. Əslində Cavid yaradıcılığında olan bəşərilik, yəni, hər dövr üçün vacib olan məqamlar elə yenilik idi. XX əsrin başlanğıcında istər dünyadakı qlobal hadisələrlə əlaqədar olaraq , istərsə də ADR-in devrilməsindən sonra, ziyalılarımız dəfələrlə siyasi təqiblərə məruz qalıb və bu səbəbdən onların əksəriyyəti mühacirətə üz tutublar. SSRİ dövründə-totalitarizmin dəhşətli günlərində belə yeniliklər etmək o qədər dsə asan deyildi, dövrün tələb etdiyi sadəcə sosializmin "nailiyyətlər"indən yazmaqdan ibarət idi, ancaq şair bunu özünə rəva bilməmişdi. O bəlkə də dövrün 2-3 qələm sahiblərindən biri idi ki, İ.V.Stalini, eyni zamanda Stalinin kölgəsində özünü qoruyan, ölkə içində ağalıq iddiasında görünən hökümət adamlarını mədh etməkdən qətiyyətlə boyun qaçırırdı. Və o da təsadüfi deyil ki, Cavid atdığı bu təhlükəli addımın necə nəticələnəcəyini də bilməmiş deyil. Bəlkə də “Hər kəs öz taleyini yazar” deyimi heç də təsadüfi deyilən bir deyim deyil. H.Cavid günlərin birində sürgün ediləcəyini və vətəndən çox uzaqlarda dünyadan köçəcəyini təxmin edirdi. Ancaq gözlərinin qarşısısna gətirdiyi bu mənzərələr belə onu həqiqəti yazmaqdan çəkindirmirdi. 1937-ci il...tarixə qara hərflə həkk olumuş il...Ölkənin əsas aparıcı ziyalıları demək, bir ölkənin yüksək amallar uğrunda həqiqət yolunda addımlaması deməkdir. Məhz bu səbəbdən rus imperializmi Azərbaycan adlı böyük bir tarixə malik ölkənin ziyalılarının məhv edilməsi və bununla da millətin sarsılması vacib hesab edirdi... İlk zərbə alanlardan biri də Hüseyn Cavid idi... Beləliklə də bəhs etdiyimiz il şəxsiyyətə pərəstişin tüğyan etdiyi dövr olaraq tarixə həkk olundu... O dövrdə bir çox ziyalılarımızla yanaşı, Hüseyn Cavid də həbs olundu, günahkarmış kimi cəza kəsildi və Sibirə sürgün edildi... Sürgün həyatı yaşamağa məhkum olunan insanların məşəqqətli şəraitdə yaşaması, dəhşətli şaxtalara sinə gərməsi, qeyri-insani münasibətlərə məruz qalması haqsızlıq idi, bütün bu haqsızlıqların şahiid olan və özü də qurban kimi dözmək məcburiyyətində qalan Cavid 5 dekabr 1941-ci ildə Sibirin İrkutsk şəhəri yaxınlığındakı həbs düşərgəsində dünyasını dəyişdi... Və uzun illər sonra məzarının yeri dəqiqləşdirildi ki, nəticədə də böyük şairin vətən həsrətinə son qoyuldu, onun nəşi Azərbaycana gətirilddi... Oktyabr ayı Cavidin doğum günü ilə yadda qalsa da, eyni zamanda bir çox ziyalılarımızın qətli ilə də tarixin yaddaşına həkk olunub. 1937-ci il oktyabrın 12-dən 13-nə keçən gecə görkəmli ziyalılarımız Əhməd Cavad, Bəkir Çobanzadə, Böyükağa Talıblı, Vəli Xuluflu, Məmmədkazım Ələkbərli, Hənəfi Zeynallı, Xalid Səid Xocayev qətlə yetirildilər... Doğrudur rus imperiyası Türk millətinin ruhunu sarsıtmaq üçün onun görkəmli şəxsiyyətlərini məhv etməyi bacardı, ancaq onları tarixdən silə bilmədi. Həmin qələm sahibləri düşüncə tərzinin məhsulu olan, millət ruhunu özündə əks etdirəm əsərləri ilə tarixə həkk olundular...Bu da o deməkdir ki, Cavidlər ölmədilər, sadəcə ölməzliyə qovuşdular...

Kafkasya’da farklı senaryo veya emperyal güçlerin istediği “Kafkas Seymi”…

Dünya Savaşının şiddetinin azaldığı ve galip ile mağlubun belirginleştiği günlerde, Kafkasya'da farklı bir senaryo yürütülmekteydi. Türkler-Gürcüler ve Ermenilerden ibaret oluşturulmak istenen "Kafkas Seymi" , Emperyal Güçlerin istediği bir şeydi çünkü o bölgede var olan, Bakü petrolünün yanında stratejik öneme sahip bir bölgeydi. Kafkasya'nın üç ortaklı da olsa bir federasyon olması kontrolünü daha kolaylaştıracaktı. Çoğunluğunu Türklerin oluşturduğu bu yapı gelecekte hakimiyetin Türklerin egemenliğinde olması demekti. Bu durum karşısında önce Gürcüler27 mayıs 1918 de, Almanların desteğini alarak kendi bağımsızlıklarını ilan ettiler. Azerbaycan Coğrafyasında da Türkler bağımsızlığını 28 Mayıs 1918 tarihinde ilan edince, bölgede dağınık halde yaşamakta olan Ermenilerin çoğunluk olduğu bir yer olmadığı için bağımsızlık ilan edebileceği bir yer de yoktu. Kafkas Seymi'nde Ermenileri temsil eden yetkililer, Azerbaycan yetkililerinden geçici olmak kaydı ile çoğunluğu Türklerden ibaret olan Revan'ı hükümet merkezi olarak kullanmak ve bağımsızlığını buradan ilan etmek istemişti. Azerbaycan Hükümeti de durumun nazikliği karşısında kabul etmek zorunda kalmıştır. Sonrasın da Ermenistan bağımsızlığını ilan etmiştir. Tüm bunlar çok hızla yaşanırken Ermeniler, Bu günkü Ermenistan adlandırılan topraklarda Türklerin varlığının Ermenilerden çok daha fazla olduğunu bildiği için o topraklarda bir şekilde çoğunluğu elde edebilecekti. Geçmişten beri Ruslarla işbirliğie gitmiş olan Ermeniler, bir yandan da İngilizlerin desteğini alarak, tüm Azerbaycan Coğrafyasında toplu katliamlara kalkıştılar ve düzenli orduya sahip olan Ermeniler, silahsız ve askeri eğitimden yoksun Azerbaycan Türklüğünü 1918 başlarında toplu katliamlara başladılar. Bu durum hem Rusyanın, hem de İngilizlerin işine geliyordu. Milli kimliğe dayalı Azerbaycan Türklüğünün hamlesi her iki gücün de işine gelmemekteydi. Dolayısı ile Daha önce, bu konuda Ermenilere destek sözü veren Ruslar ve sonrasında İngilizler Ermenilerin bölgedeTürklere karşı katliamlarına göz yumdular. Özellikle İngilizlerin o bölgede Ermeni Taşnak ve Hınçak Partilerini destekleyerek, Türk ve Müslümanların kıyımına göz yumdukları aşikardır. Neden Ermeniler desteklenmekteydi? Bu sorunun cevabını şöyle verebiliriz: Ruslar, savaş süresince Osmanlıya karşı Ermenilerden yararlanmışlar ve onlara Anadolu'da devlet kurma sözü vermişlerdi. İslam Dünyasının büyük bir bölümünü egemenliği altında tutmakta olan İngilizler ise bölgede bağımsız bir Türk ve İslam devletinin diğer bölgelerdeki Müslümanlara ve Türklere kötü örnek teşkil edeceği için, asla bağımsız bir Türk ve Müslüman devlet kurulmasına razı değildi. Bunun için Ermenileri desteklemekten çekinmeyen İngiltere'nin siyaseti tüm İslam Alemine ve dolayısı ile Türklüğe karşı acımasız bir yol izlemekteydi. Özellikle Türklerin yoğun yaşadığı yerlerde Türk olmayan unsurların desteklendiğini biliyoruz. Örneğin, Kafkasya'da Ermenilerin, İran coğrafyasında Farsların, Arap coğrafyasında ise zaten Arapların Türklere karşı yürüttüğü politikaların tamamı İngiliz desteği ile yürütülmekteydi. İşte! Yukarıda saydığımız bu faaliyetlerin sürdüğü bir sırada, savaşta yenilgisi kaçınılmaz olan Osmanlı Devletinin son hamlesi Azerbaycan'daki katliamların önünü almak için Kafkas İslam Ordusunu Azerbaycan'a yollamıştır. Şunun da altını çizmeden geçemeyeceğim; Bu ordunun Azerbaycan'a gönderilmesinin en önemli faktörü Enver Paşadır. Kardeşi Nuri Paşa ve tecrübeli komutanlarından biri olan Mürsel Paşayı bu ordunun başına getirmiştir.Hatta bu ordu Osmanlı kayıtlarında dahi gösterilmemiştir. Osmanlı Devleti teslim olduğu zaman tüm ordularını dağıtırken Kafkas İslam Ordusunu dağıtmamıştır. Galip devletler, Azerbaycan'daki Kafkas İslam Ordusunu da dağıtın dediği zaman , Osmanlı Devleti, bizim kayıtlarımızda öyle bir ordu yoktur, oraya gidenler İslam Gönüllüleridir, diyerek kayıtlarını göstermiştir. Azerbaycan'da Ermeniler dışarının desteği ile hem düzenli bir orduyu çok hızlı bir şekilde oluşturup, bölgede katliamlar yapıyor, Anadolu'da kuramadıkları devleti Azerbaycan Topraklarında hayata geçirme çalışmalarını kararlı bir şekilde gerçekleştirmeğe başlamışlardı. Tam da bu sırada Kafkas İslam Orduları Azerbayca'a intikal ediyorlar. Gence'de bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin merkezini Ermenilerden temizledikten sonra Şeki'de, Şamahı'da ve Quba'da temizlik harekatı devam ediyor ve O bölgede yapılan savaşlarda düzenli Ermeni ordusunu yenerek, imha ediyor. Bakü'ye hareket eden Kafkas İslam Ordusuna Azerbaycan'dan da bir hayli gönüllü katılım göstererek, Anadolu ve Azerbaycan kardeşliğini adeta perçinlemişlerdir.Nihayetinde Bakü petrollerini elinde tutmak isteyen İngilizler, Ordumuz karşısında tutunamayacağını anlayınca 15 eylül 1918 de şehri boşaltmak zorunda kalıyor. Kafkas İslam Ordusu, Azerbaycan'da yaklaşık olarak kaldığı 15 ay müddetinde, o bölgede Ermenilerin bir daha düzenli ordu kurmasına imkan vermemiştir. Tam da söz konusu tarihlerde Anadolu Hareketi(Kurtuluş Savaşı) başlamıştır. Dolayısı ile Anadolu'ya da inmelerinin önü kesilmiştir. Böylelikle"Doğu Cephesi" emniyet altına alınarak, Anadolu'da verilen Kurtuluş Savaşı'na çok büyük desteği olmuştur Burada bir şeyin de altını çizmek istiyorum ki sakın Anadolu Hareketi, diğer bir adı ile Kurtuluş Savaşı'mızı ve Mustafa Kemal Atatürk'ü küçümsemek olarak ve ya onların cansiperane mücadelelerini değersizleştirmek olarak algılanmasın. Tarihe bütünsel olarak bakılması gerektiğinin doğru olacağı düşüncesi ile bunları kaleme almış bulunmaktayım.