Qələbəyə gedən 27 illik yolun təəssüratı

Sentyabrın 26-dan 27-nə keçən gecə çox qəribə yuxular gördüm. Hamısı yadımda qalmasa da 1 –i detallarına kimi  yadımda qalmışdı. Yuxuda coxlu qızıl əşyalar görmüşdüm və onları hətta əlimdə də saxlamışdım. 27  Sentyabr 2020-ci il Səhər yuxudan durandan ürəyim çox səksəkədə idi. Nəsə bir xəbər eşidəcəyimi hiss edirdim. (Deyilənlərə görə yuxuda qızıl  görmək səs deməkdir, yəni yaxşımı, pismi deyə bilmərəm nəsə bir xəbərin eşidilməsi deməkdir.) Kompyuteri açan kimi  gözüm Azərbaycan Pespublikasının Prezidenti, Azərbaycan Ordusunun Ali Baş Komandanı İlham Əliyev cənablarının   xalqa müraciətinə sataşdı: “ - Bu gün səhər Ermənistan silahlı qüvvələri bir neçə istiqamətdən müxtəlif növ silahlardan, o cümlədən ağır artileriyadan istifadə edərək bizim yaşayış məntəqələrimizi, eyni zamanda, hərbi mövqelərimizi atəşə tutmuşdur. Düşmən atəşi nəticəsində mülki əhali və hərbçilərimiz arasında itkilər, yaralananlar var. Allah şəhidlərimizə rəhmət eləsin! Onların qanı yerdə qalmalayacaqdır. Azərbaycan Ordusu hazırda düşmənin hərbi mövqelərinə atəşlər, zərbələr endirir və bu zərbələr nətcəsində düşmənin bir çox hərbi texnikaları sıradan çıxıb. Bu, erməni faşizminin növbəti təzahürüdür...” Müraciəti oxuyan kimi hadisənin mahiyyətini duydum. 27 il bütün Azərbaycan xalqının həsrətlə gözlədiyi bir günün yetişdiyini başa düşdüm. Ali baş komandan 1 nəmrəli əmri  vermiş, SEHİRLİ düyməni basmışdı. Ərazi bütövlüyümüzü təmin edilməsi, doğma Qarabağımızın işğaldan qurtarması uğrunda Vətən müharibəsi başlamışdı. Bu xəbəri oxuyan kimi özümü saxlaya bilməyərək necə ağladımsa səsimdən özüm diksindim. Gözlərimdən axan sevinc göz yaşları idi, neçə illərdən bəri yığılıb qalan qubar idi, Vətən nisgili idi, durnalara dönən şəhid ruhların harayı idi. Elə həmin gün saat 14.04-də keçirilən əməliyyatlar nəticəsində Füzuli rayonunun Qaraxanbəyli, Qərvənd, Kənd Horadiz, Yuxarı Abdulrəhmanlı, Cəbrayıl rayonunun Böyük Mərcanlı və Nüzgar kəndlərinin azad edildiyini, Bundan əlavə, Ağdərə rayonu istiqamətində Murov dağı istiqamətində yerləşən düşmən postlarının darmadağın edilərək bir sıra vacib yüksəkliklərin nəzarətə götürüldüyünü oxudum... ... Bir anda 1992-93-cü illərdə gördüyüm, eşitdiyim hadisələr gözlərim önündə canlandı. O zaman hərbi jurnalist kimi çəbhə bölgələrini qarış-qarış dolaşdım. 2 il ərzində 450 –yə yaxın şəhid qapısıni açdım. İçəri girdiyim evlərdə; Analar gördüm  -dözümlü, səbrli, qəlbini daş edib, göz yaşlarını gizləyib qapıdan girənin üzünə gülümsəyən. -Başındakı qara yaylığı ancaq qələbə günü açaçağını- bəyan edən analar... Atalar gördüm, “-Oğul düşmən çəpəridir, təki Vətən sağ olsun” – deyən,  (Düşmən çəpəri", yəni ailəni, eli, elatı yağılardan qoruyan, dar günlərdə sinəsini sipər edən.), “-mən xoşbəxtəm ki, balama güllə sinəsindən dəyib, kürəyindən yox- söyləyən atalar... Bacılar gördüm -ürəyi qardaş dərdindən oyum-oyum oyulan bacılar... Qardaşlar gördüm – yumruqları düyünlü, qəlbində düşmənə qarşı kin.. gözlərində qəzəb qığılcımı közərən qardaşlar... “Şəhidlik çələngi” silsiləsindən yazdığım 3 kitabda haqqında yazdığım şəhidlərin valideynləri ilə görüşlərim,  eşitdiyim və özümün şahidi olduğum hadisələr – Aqdərədə vurulan, 3 şəhid əsgərlə birlikdə nəşi yüksəklyə qaldırılaraq ətrafı minalanan, yalnız 2-4 gün sonra igid əsgərlərimiz tərəfindən hərbi əməlliyyat nəticəsində minalar təmizləndikdən sonra gecə saat 03 radələrində yaxın rəfiqəm  Məlahət Nəsibovanın meyidini ailəsinə,  bədəni Zaqatalada başı isə döyüşdən 8 gün sonra tapılaraq Papravənddə yerləşən N  yüksəkliyində torpağa tapşırılan Zaqatalalı Aydının bacısı Xatunu qardaş başının ziyarətinə apardığım, anası şəhid Arazın nişanı üçün yığdığı qızıl-zinət əşyalarını qarşıma tökərək, “-qızım, indi mən neyləyim, başıma nə gül töküm?” -  sualını mənə yönləndirdiyivaxt, mənim də ona qoşularaq höhkür-hönkür ağlamağım və və s.  günlər birər-birər kino lenti kimi gözümün önündən keçməyə başladı... Elə o zamanlar yazdığım və hər zaman dilimin əzbəri olan bu dördlük qeyri –ixtiyarı olaraq dodaqlarımda səsləndi: Nə qədər ki, ulu Vətən dardadır,                 Torpağında at oynadır yağılar.                 Şəhid ruhlar durnalara dönərək,                 Haray çəkər, intiqama çağırar !!!.  Artıq intiqam zamanı yetişmişdi, durnalara dönən şəhid ruhları indi sevinirdi, qaqqıldaşa-qaqqıldaşa cəbhədə döyüşən igid əsgərlərimizin üzərindən uçur, onları ruhlandırır,onları qələbəyə səsləyirdi... 27 il ürəyimdə ancaq ən əsas bir arzu ilə yaşamışam. Doğma QARABAĞ torpaqlarımzı düşmən əsarəti altından qurtaracağı,“Şəhidlər çələngi”  ”silsiləsinə son qoyaraq, “Qələbə çələngi” ni yazmağa başlayacağım günü səbrsizliklə gözləmişəm. Deyəsən bu arzum yavaş- yavaş çin olmağa başlayır... Vəziyyətin mürəkkəbləşdiyi vaxtlarda, taleyönlü məsələlərdə xalqımız bir yumruq kimi  birləşməyi bacarır. Xalqla Azərbaycan rəhbərliyinin, Azərbaycan Oardusunun birliyini mən bu gün də gördüm, bütün varlığımla hiss etdim... Budur artıq nəinki mən, bütün xalqımız sevinc içindədir, cəbhədən gələn hər qələbə xəbərini cəbirsizliklə izləyir və igid oğullarımızı qəhrəmanlığı qarşısında qürur duyur və onlara mənəvi, maddi,dəstək verir... İndi artıq- Durnalara dönən şəhid ruhları,                             Cəbhədəki son durumu izləyir.                             Qaqqıldaşa-qaqqıldaşa uşaraq,                             Ordumuzu qələbəyə səsləyir!..  

Türk inqilabi poeziyasının banisi – Nazim Hikmət

Türk millətinin böyük şairi, türk inqilabi poeziyasının banisi Nazim Hikmətin anım günüdür. Azərbaycan xalqının, ədəbiyyatının, kinosunun  yaxın dostu olan şairi anım günündə yada salaraq, onun keçdiyi həyat yolunun sadəcə olaraq Azərbaycanla, əsasən də kinomuzla olan bəzi məqamlarından bəhs edəcəyik. N.Hikmət dəfələrlə paytaxt Bakıda olub, şair və yazıçılarının bir çoxu ilə şəxsən dost olub, onlarla yaradıcılıq əlaqəsi saxlayıb. Ölkəmizə həsr olunan şeirləri, ölkə mədəniyyətinə dair məqalə və xatirələri çoxluq təşkil edir. O da təsadüfi deyil ki, şairin əsərləri Azərbaycanda dəfələrlə nəşr olunub, Bəstəkar Arif Məlikov şairin "Məhəbbət əfsanəsi" pyesi əsasında eyniadlı balet yazıb, digər bəstəkarlarımız şerlərinə romanslar bəstələyib, R.Babayev "Kəllə" pyesinə illüstrasiyalar çəkib, M.Rzayeva şairin büstünü yaradıb və bu proses illər keçsə də davam edir. Süleyman Rüstəmin xatirələrində yaxın dost olduğu Nazim Hikmətin Bakıya ilk gəlişindən bəhs edib: “Vaxtilə katibi olduğum “Maarif və mədəniyyət” jurnalına şeirlər göndərirdi. Onunla məktublaşırdıq. Onu Bakıya dəvət etdim. 1927-ci ilin yayında ilk dəfə Bakıya gəlib, xalqımızın sosializm quruculuğu sahəsində əldə etdiyi müvəffəqiyyətlərin canlı şahidi olub”. Aqşin Babayev( Nazim Hikmətin Bakı ilə bağlılığına dair araşdırmaların müəllifi) onun bir çox xatirələrini qələmə alıb: ”Nazim Hikmət Bakı ilə bağlı xatirələrinin birində deyirdi ki, “Məşədi İbad”ı, o ölməz əsəri, sonra Səid Rüstəmovla Süleyman Rüstəmin “Durna”sını gördüm. Rejissor Şəmsi Bədəlbəyliyə, aktyor Lütfəli Abdullayev, aktrisa Nəsibə Zeynalovaya pərəstiş edənlərin içində indi mən də varam”. Anar (Xalq yazıçısı)- Şair haqqında xatirələrini “Nazim Hikmət. Kərəm kimi” kitabında toplayıb və bildirir ki, onu ilk dəfə 1957-ci ildə Bakıda universitetdə oxuduğu illərdə görüb: “1957-ci ildən sonra Nazim Hikmət Bakıya hər gəlişində bizim evdə qonaq olurdu. Bizim Moskvaya səfərimizdə isə ya Nazim Hikmətin Moskvadakı evində, ya da bağ evində görüşmüşdük. Onunla bir neçə dəfə də telefonla danışmışıq. Son danışığımız isə onun ölümündən bir neçə gün öncə oldu. Nazim Hikmət Bakını İzmirə oxşatdığına görə çox sevirdi, Xəzər dənizinə şeirlər yazırdı. O deyirdi ki, “Azərbaycan mədəniyyətinə bağlıyam. Bu bağlılıq yalnız Sovet Azərbaycan mədəniyyətinə deyil, çevrilişdən əvvəlki Azərbaycan mədəniyyətinə aiddir. Məsələn, Dədə Qorqud bir Azərbaycan yazıçısı üçün böyük abidədir, mənim üçün də! Koroğlu həm Azərbaycan xalqının qəhramanıdır, həm mənim. Sabir Azərbaycan ədəbiyyatının ilk realist, xalqçı satirik şairi, heyran olduğum ustaddır. Üzeyir Hacıbəyovun musiqisi öz musiqimiz qədər mənə yaxındır”. O, bizə belə qiymət verirdi”. Əjdər İbrahimov: (kinorejissor)  N.Hikmətin ssenarisi, eyni zamanda “Məhəbbət əfsanəsi” pyesinin motivləri əsasında “Bir məhəlləli iki oğlan”, “Məhəbbətim mənim, kədərim mənim” kimi ekran əsərləri yaranıb. Rejissor Əjdər İbrahimov hələ Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunun rejissorluq fakültəsində təhsil aldığı zaman, Sergey Yutkeviç və Mixail Romm kimi məşhur Sovet sənətkarlarından sənətin sirlərini öyrəndiyi zaman kurs işində Nazım Hikmət haqqında sənədli film çəkib. Əslində 1952-ci ildə təhsilini bitirən rejissorun kurs işində Nazim Hikmət yaradıcılığına müraciət etməsi heç də təsadüfi olmayıb. Çünki əqidəsi uğrunda illər boyu həbsxana həyatı yaşamağa məhkum olan şairin əlbəttə ki, kommunist olması onun keçmiş Sovet İttifaqında daha çox sevdirirdi. Və belə bir vaxtda Azərbaycandan olan gəncin Nazim Hikmət haqqında film çəkmək fikrinə düşməsi rəsmi dairələrdə yüksək rəğbətlə qarşılanıb. Rejissor xatirələrində deyib ki, filmin çəkilişi zamanı xeyli çətinliklərlə üzləşmişdi, hətta çəkiliş üçün şairin normal portreti belə omayıb. Türk qəzet və jurnallarında çıxan əsərləri ilə tanışlıq üçün Beriyanın idarəsinin razılığı tələb olunurmuş. Hətta mühacir türk kommunistləri də ona kömək edə bilməyiblər. Sonda bütün maneələri dəf edən rejissor diplom rəhbəri - Mixail Rommun belə yüksək qiymətini alıb. Yeri gəlmişkən, İkinci Dünya müharibəsinin iştirakçısı olan rejissor müharibə vaxtı şahidi olduğu bəzi epizodları həmin ekran işində canlandırıb. Müharibədə şahidi olduğu mənzərə: Döyüşlərin Almaniya ərazisində getdiyi zaman almanlardan birinin evinə girən gənz əsgər, divarda Hitlerin böyük portretini görüncə süngü ilə onu dəlmə-deşik edib ki, bu zaman fürerin portretinin altından Stalinin əzəmətli görünüşü olan portreti çıxıb.Gənc əsgər yalnız bu zaman alman antifaşistinin evində olmasının fərqinə varıb. Zirzəmidən çıxan ev sakinləri də Sovet hərbçisinin yanılmadığını, həqiqətən də gizli antifaşist təşkilatının üzvü olduqlarını bildiriblər və dediklərinin doğruluğunu əlavə dəlil-sübutlarla isbata yetiriblər. Filmdəki epizodda: Ə.İbrahimov həmin epizoddan şair haqqında çəkdiyi sənədli filmdə istifadə edib. Belə ki, Nazim Hikmət kamerada, başının üstündən anasının balaca portretini asıb. Həbsxana nəzarətçiləri koridorda gəzişəndə də bəzən portreti əlinə götürüb məhəbbət və sədaqət dolu nəzərlərlə baxır. Amma baxdığı Cəlilə xanım deyil. Onun şəklini çərçivədən üzü yuxarı sürüşdürəndə altdan Stalinin portreti çıxır. Şairin məhəbbət dolu nəzərlərlə baxdığı da doğma anası deyil, “ellər atasıdır”. Rejissorun belə bir tapıntısı Stalin rejimində yaşayan Sovetlər  ölkəsini yaxşı mənada təsirləndirib. Nazim Hikmətin Srtalin sevgisi nə qədər güclü, səmimi olubsa(bu sevgi SSRİ-yə gəldikdən sonra sarsılıb ki, bu da başqa bir mövzudur), eləcə də Əjdər İbrahimov da bütün səmimiyyətilə həmin hissləri sənədli filmdə canlandırıb. “Azərbaycanfilm” kinostudiyası: Bir neçə dəfə Nazim Hikmət əsərlərinə müraciət edib, hətta onun ssenarisi haqqında film də çəkilib. N.Hikmətin(A.Beqiçeva ilə birlikdə) ssenarisi əsasında Əjdər İbrahimovun(İlya Qurinlə birgə) quruluş verdiyi "Bir məhəllədən iki nəfər"(1957) filmində şərq ölkələrindən birində sadə adamların sülh və istiqlaliyyət uğrunda apardıqları mübarizədən bəhs olunur. Filmdə dəqiq ünvan göstərilməsə də,  xalqı üçün sülh, milli istiqlaliyyət uğrunda mübarizə aparan və həyatlarını bu mübarizəyə həsr edən adamların taleyi haqqındadır. 1958-ci ildə Moskvada keçirilən ümumittifaq kinofestivalının diplomuna layiq görülən filmin operatorları Rasim Ocaqov və Marqarita Pilixina idi. Dahi Azərbaycan bəstəkarı Qara Qarayev bu filmə yazdığı gözəl musiqiyə görə mükafat alıb. Bir neçə il sonra ədibin avtobioqrafik “Romantika” romanı əsasında “Yaşamaq gözəldir, qardaşım” (1966) filmi çəkilib. 20-ci illərdə Yaxın Şərq ölkələrindən birində gizli fəaliyyət göstərən gənc kommunistlərin həyatından bəhs edən filmin rejissoru Ramiz Əsgərov (Antonis Voyazos ilə birgə), operatoru Rasim İsmayılovdu. Bundan başqa, şairin "Məhəbbət əfsanəsi" pyesi əsasında 1978-ci ildə SSRİ və Türkiyənin birgə istehsalı olaraq çəkilən "Məhəbbətim mənim, kədərim mənim" filmi də kinosevərlər üçün böyük maraq doğurub. Filmin mövzusuna əsasən Şərq hökmdar qadını Məhinbanu bacısı Şirini ölümcül xəstəlikdən xilas etmək üçün öz gözəlliyini qurban verir. Həmin məqamda Şirin rəssam Fərhadla rastlaşır. Onlar bir-birini sevməyə başlayırlar. Lakin Məhinbanu hər ikisini çox sevdiyi üçün onları ayırır. Xatırladaq ki, filmdə əsas obraz olan Məhinbanunu Türkiyəli aktrisa Türkan Şoray oynayır. Aydın Dadaşov (kinoşünas) xatirələrindən birində yazır ki, 1951-ci ildən ömrünün sonunadək SSRİ-də yaşamaq zorunda qalan Nazim Hikmətin (1902-1963 bu dövrdə "Türkiyədə" (1952), "Qəribə adam" (1955), "İvan İvanoviç vardımı, yoxdumu" (1956) pyesləri tamaşaya qoyulduqdan sonra ilk ekran əsəri «Bir məhəlləli iki oğlan” filmi oldu: “1952-ci ildə bitirən Əjdər İbrahimovun Nazim Hikmət haqqındakı “Sülh mübarizi” adlı diplom işini bəyənən komissiya sədri Dovjenkonun Mosfilmdə çalışmaq təklifi qəbul edilmədi. Bir müddət doğulduğu Türkmənistanda ”Firuzə” adlı kinooçerk və “Xəzərin şərqində” mənzərə filmini çəkən Əjdər İbrahimovun ekran yaradıcılığı birgə oxuduğu İlya Qurinlə birgə quruluş verdiyi, Bakı və Maksim Qorki adına kinostudiyalarının  birgə istehsalı olan “Bir məhəlləli iki oğlan” filmindən başladı. Filmdə ölkənin adı çəkilməsə də, bəlli Türkiyə mühitini göstərən “Cənnətin qapısı” adlı kasıb, bərbad kənddən keçən qatarın pişvazına çıxan yoxsul, yarıçılpaq uşaqların rahat vaqondakı hərbi yardım komissiyasının üzvlərinin atdıqları şirniyyatı havada tutmaları, sərnişinlərdən Gülsümün (K.Sokolovskaya), nurani simalı usta Əlinin (Fateh Fətullayev), əri həbsxanada olan Həlimənin (Tamara Kokova), onun kiçik oğlunun təqdimatı ilə havada süzən qırıcı təyyarələrin montajı problemi bəyan edir”. Böyük şairi anım günündə yad etməklə, haqqında olan xatirələri dinləməklə sanki təsəlli tapırıq və türk milləti olaraq qürur duyuruq ki, belə bir şairimiz var. O şair ki,  bütün yaradıcılığı ilə hər dövrün nəbzini tutmağı bacardı, hər nəslə deyəcək sözü oldu...          

Rəsul Rza – 110

19 may Azərbaycanın xalq şairi, dramaturq, tərcüməçi, publisist, Rəsul Rzanın 110 yaşı tamam olur. İlk dəfə 17 yaşında "Bu gün" adlı ilk şeiri ilə ədəbiyyata gələn Rəsul Rza yaradıcılığı daima öz müasirliyini qoruyan, hər gələn nəslə yeni fikirlər aşılayan, gəncliyi poeziyanın ardınca aparma gücündə olan yaradıcılardan biri olub. O, dünən də oxunub, bu gün də oxunur və sabah da oxunacaq. Bəlkə də ona görə ki, ilk şeri ilə məhz bu günün, yəni hər dövrün nəbzini titmağa bacaracağına əmin olub və poeziyada müasir ruhu əsas götürüb. Zəngin və keşməkeşli həyat yolu keçmiş Rəsul Rza şeriyyətin içində bütünü yaradıcı gücü birləşdirib və yaradıcı proseslərə olan hərtərəfli marağı, məlumatı onu hər zaman diqqətdə saxlayıb. Əslində diqqətdə olan onun düşüncə tərzi, hadisələrə olan baxışı və açılan sabahların nələr gətirəcəyini bilməsində idi. Bu sadəcə onun geniş dünyagörüşlü olmasından irəli gəlmirdi, eyni zamanda öz üzərində çalışmaqla, bilgilərini artırmaqla və ən önəmlisi bu günkü yeri ilə kifayətlənməməsi idi. Qısa tanıtımla onun fəaliyyətini bir daha yada salmaq istərdik.Tbilisidə Zaqafqaziya Kommunist universitetinin kooperasiya şöbəsində(1926-1927), Azərbaycan Elmi Tədqiqat İnstitutunun aspiranturasında (1931-1933), Moskvada Kinematoqrafiya İnstitutunda(1934-1937) təhsil alan şair, Bakı kinostudiyasında ssenari şöbəsinin rəisi (1937-1938) rəisi çalışdığı illərdə  sübut etdi ki, poeziya eyni zamanda kino deməkdir, musiqi deməkdi, rəssamlıq deməkdi. Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının müdiri, Yazıçıları İttifaqının sədri olduğu vaxtlar da demək olar ki, eyni dövrə təsadüf etdi. Kino vasitəsilə bütün bu sahələri sanki birləşdirirdi. Sonralar Bakı kinostudiyasının müdir(1942-1944), Kinematoqrafiya idarəsində rəis (1944-1946), Azərbaycan SSR kinematoqrafiya naziri (1946-1949) də oldu. Ancaq bu hələ hər şey demək deyildi. 1941-1945-ci illərdə hərbi müxbir kimi XX əsr yaradıcılarının qələm gücündə mütləq müharibə mövzusu və ya elə müharibə əzmi olub. Bir var sadəcə olaraq müharibəyə eşitdiklərin, gördüklərin əsasında yanaşasan, bir də var ki, müharibənin canlı şahidi olasan. R.Rza 1941-ci ildə Böyük Vətən müharibəsinə könüllü olaraq gedib və “Krım cəbhəsi” qəzetinin redaksiyasında həqiqi hərbi xidmət yolu keçib. Onun Böyük Vətən Müharibəsi dövründə hərbi müxbir kimi fəaliyyət göstərməsi, düşmənə olan nifrəti xalqın dili ilə təqdim etməsi, savaş əzmini, qələbə gününü tezləşdirmək üçün arxa cəbhənin ön xəttə köməyini tərənnüm edən nəzm nümunələri("Vətən" -1942, "İntiqam, intiqam!"-1943) yazması onun savaşçı ruhunu daha da gücləndirib. Müharibənin getdiyi bir vaxtda hadisələrə belə cəsarətlə qiymət vermək o qədər də asan deyildi. Ancaq o Rəsul Rza idi, o gördüklərini deməli idi, çünki onun səsi xalqın səsi idi. Xalq qəhrəmanları məhz belə bir şəraitdə doğulur, yetişir. Şairin müharibənin içində çap etdirdiyi antifaşist şeir, publisist məqalə, oçerk və hekayələr dövrüylə səsləşirdi, çünki aktual idi. Onun cəbhədə olduğuna, ordu qəzeti redaksiyalarında işlədiyinə, əsgər qəzetinin növbəti nömrəsinə material gətirmək üçün atəş yağmuru altında birbaşa ön xəttə, səngərlərə getdiyinə dair cəbhə mətbuatında, Bakıda və Moskvada çap olunmuş məqalələrdə, arxiv sənədlərində maraqlı faktlar, məlumatlar var. Akademik Bəkir Nəbiyev “Ədəbiyyat” qəzetinin 14 may 2010-cu ildəki nömrəsində işıq üzü görən məqaləsində yazır: “Krım cəbhəsində onun çalışdığı "Qələbəyə doğru irəli!" qəzeti redaksiyasının yerləşdiyi bina, ətrafındakı başqa hərbi obyektlərlə yanaşı, hər gün bir neçə dəfə faşist təyyarələrinin hücumuna məruz qalırdı. Məhz belə şəraitdə cəbhəçi şairin "Vətən", "İntiqam! İntiqam!", "Azərbaycanlı döyüşçülərə", "Dörd yüz on altı", "Bəxtiyar" kimi yaşarı şeirləri, odlu-alovlu məqalələri, oçerk və hekayələri, uzun müddət səhnələrdən düşməyən "Vəfa" pyesi, habelə "Leytenant Bayramın gündəliyi" kimi publisist əsərləri yaranır, adamlarımızı intiqama çağırırdı. Qələbədən uzun illər sonra yazıb adını o üzücü davanın davam etdiyi günlərin sayı ilə "1418" deyə möhürlədiyi sanballı poemasının əsas məqamlarını da şair elə bu zaman, bilavasitə cəbhədə dəhşətli bomba, mərmi partlayışları, çovuyan güllələr, saçmalar altında görüb-yaşamış, düşünüb-daşınmışdı. Uğurla seçilmiş "Birinci gün", "Qızıl Meydanda parad", "Neva sahilində", "Buhenvald", "Dönüş", "Partizanlar", "Tarmar", "Reyxstaqın son günü", nəhayət, "Qələbə!" kimi səciyyəvi başlıqlar altında təsvir etdiyi epoxal hadisələr əsasında R.Rza öz ibrətamiz poetik salnaməsini yaratmışdı Zamanı qabaqlayan və ya "Şuşam mənim" şerinə  görə millətçi kimi damğalanan şair Zaman su kimi axıb gedir, insan ömrü də bu axının qarşısında öz acizliyini göstərir, bəzən isə bu acizlikdə bir cəsarət nümayiş olunur-Yaşamaq eşqi...Yaradıcı ömrü də belədir, həyata sarılır, həyatın nəbzini tutmağa çalışır. Bu gəlişi gözəl sözlər, əlbəttə ki, öz rahatına düşkün olanlar üçün nəzərdə tutulub. Rəsul Rza kimi yaradıcılar rahatlıq bilmədən həyatı sevənlər, xalqın həyatını düşünərək yaşayanlar, vətən torpağını qoruyanlar sırasındadır. Uzaqgörənliyi ilə hələ ötən əsrdə, SSRİ kimi bir imperiyanın mənfi xüsusiyyətlərinin Azərbaycan xalqı üçün necə acınacaqlı olduğuna, üzdəniraq qonşuların illərlə necə məkrli planlarla torpaqlarımıza göz dikməsinə, dilimizə, dinimizə qarşı çıxmasına və daha nələrə qarşı mübarizə aparması artıq tarixə çevrilib. 80-ci illərin sonları, 90-cı illərin əvvəllərində bütün Qafqazın məruz qaldığı faciələrin başlanğıc nöqtəsi hesab olunur. Şairin 1980-ci ildə yazdığı "Şuşam mənim" şeri ona çox baha başa gəlib, onu millətçi kimi damğalayıblar. Məntiqlə şair əvvəlki deyimlə desək, vahid sovet ailəsində Azərbaycanın ögey kimi əzilməsinə qarşı çıxıb. Əslində Rəsul Rza bütün xalqlara, millətlərə hörmətlə yanaşıb, bunu onun şerlərində də, tərcümələrində də görmək mümkündü. Ancaq “Şuşam mənim” şerinə görə ona millətçi damğası vurmaqla sanki “sən sovet ailəsində ayrıseçkilik salırsan” deməyə çalışıblar.  Bu məqamda məhz may ayında işal olunan, Qarabağın cənnətməkanı olan Şuşaya şairin gözü ilə baxaraq, onun qələmi ilə “Şuşam mənim” deməyin yeri var... …Könüllərdə neçə-neçə mahnıların zümzüməsi, sözü qalıb. Sənin doğma torpağında neçələrin gözü qalıb. Bəd əllərin kükrətdiyi alovlardan diri çıxdın, ey səməndər, həyat quşu! Sən beləsən, bu adla da qalacaqsan, Şuşam mənim! Mətanətlə, dəyanətlə, səxavətlə qoşam mənim! Yüz bir şəhər adı çəkim, Söylə, sənə tay olarmı? Vətən adlı doğma yurddan Püşk olarmı, pay olarmı? Ölümündən bir il əvvəl yazdığı bu şerlə hadisələri qabaqlayan və həmin hadisədən sonra 1988-ci ildə torpaqları işğal olunan Azərbaycan üçün bu kəlimələr sanki bir mesaj rolunu oynayıb... Azərbaycan ədəbiyyatında öz sözü, öz səsi, öz yeri olan yaradıcı R.Rza ədəbiyyatda öz sözü, öz səsi, öz yeri olan, yaradıcılıq siması və yazı manerası ilə fərqlənən şairlərdən biri olub. Poeziyasının ən qiymətli nümunələrində Rəsul Rza daima xalqla, xalqın tarixi, taleyi ilə sıx tellərlə bağlı olub. Onun yaradıcılığı, eyni zamanda ictimai fəaliyyəti sadəcə çoxqatlı, çoxsahəli deyil, həm də ensiklopedik mahiyyət daşıyır. R.Rza yaradıcılığının bir hissəsini onun publisistik əsərləri təşkil edir. Hətta onun tərcüməçilik fəaliyyəti də geniş əhatəli olub.N.Gəncəvinin "Xosrov və Şirin", Esxilin "Zəncirlənmiş Prometey" əsərlərini, V.Mayakovskinin şeir və poemalarını, Nekrasovun "Rus elində kimin günü xoş keçir" poemasını, C.Bayron, A.S.Puşkin, M.Y.Lermontov, A.Blok, H.Heyne, Nazim Hikmət, F.Qarsia Lorka və b. əsərlərini ana dilimizə çevirən şairin eyni zamanda yazdığı əsərlər bir sıra xarici dillərə tərcümə olunub.Yaradıcılığında uşaqları da unutmayan, onlar üçün də yazan şairin “Balacaların şəkilli təbiət ensiklopediyası" seriyasından çap olunan kitabçalarında uşaqların maraq dünyasını əks etdirən şeirləri də yer alıb. Bundan başqa, şairin sözlərinə -T.Quliyev, R.Hacıyev, E.Sabitoğlu, Ə.Tağıyev və T.Hacıyev kimi unudulmaz bəstəkarların yazdıqları mahnılar ("Üzüyümün qaşı firuzədəndir", "Sənə də qalmaz", "İnsaf da yaxşı şeydir", "Bakı", "Gilavar", "Ay Gəncəm",  V.Adıgözəlovun şairin şerləri əsasında bəstələdiyi "Qəm karvanı" oratoriyası  və s.) daima böyük sevgiylə dinlənilir. Rəsul Rzanın milli kino məhəbbəti və ya kinematoqrafçıların xatirələri Onun haqqında müxtəlif fikirlər, yaradıcılığına fərqli baxışlar var. Əgər bəstakar Rəsul Rzanın yaradıcılığını musiqi səsi ilə qiymətləndiribsə, kinorejissor bunu kino vasitəsilə həyataikeçirib və ya rəssam rəsmlərin sehrində Rəsul Rzanı təsvir edir...  R.Rzanın kino yaradılığı bir başqa sevgi üzərində qurulub. O filmlərdə səslənən mahnılara şer yazmaqla yanaşı, kino komitələrinə rəhbərlik etdiyi dövrlərdə də önəmli sənət nümunələrinin yaranmasına geniş şərait yaradıb. Bu məqalədə onun haqqında olan xatirələr içində kino ilə olanları qısaldılmış formada təqdi edirik. İlk olaraq onunla daima filmlərdə əməkdaşlıq etmiş bəstəkar Tofiq Quliyevin fikirləri ilə başlayırıq. Bəstəkar Tofiq Quliyev:  “Deyirlər ki, istedadın gözəl keyfiyyətlərindən biri onun böyük və faydalı işə xidmət etməsi, onun cazibə qüvvəsi, başqaları üçün örnək ola bilməsidir. Mən xoşbəxtəm ki, dostum Rəsul Rzanın şair qəlbi, məğrur təbiəti məhz belə cazibəli və təsirlidir”. Rejissor Muxtar Dadaşov: “1944-cü ildə “Arşın mal alan” filminin çəkilişində R.Rza nəinki bir inzibati rəhbər, həmçinin filmin bədii rəhbəri kimi bizə yaxından köməklik göstərirdi. Filmin rejissoru R.Təhmasib həmişə deyərdi: “Rəsul məndən nə qədər cavan olsa da, ağılda, bilikdə, kollektivə rəhbərlik etməkdə çox püxtələşmiş şəxsiyyətdir”. Heç yadımdan çıxmaz, 1967-ci ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan SSR mədəniyyət günlərinin birində nümayəndə heyəti “Mosfilm” kinostudiyasına dəvət olunmuşdu. Səhnəyə Q.Aleksandrov qalxdı: “Yaşıma və təcrübəmə görə çox rəhbərlər görmüşəm, çoxlarının rəhbərliyi altında da işləmişəm, amma kino sahəsində bacarıqlı, mükəmməl yaradıcı rəhbər məhz R.Rzanı tanıyıram. Çox xoşbəxtəm ki, 1943-cü ildə R.Rzanın rəhbərliyi altında Bakı kinostudiyasında işləmişəm”. Məlum olduğu kimi, mən kinoya operator kimi gəlmişəm. Bu gün istər bədii, istərsə də sənədli rejissorluğa keçməyimin səbəbkarı məhz R.Rzadır”.  Rüstəm İbrahimbəyov ( "Zerkalo" qəzeti, 27 may, 2000) “0 vaxt mən bir povest, bir-iki hekayə və povestimin əsasında "Bir cənub şəhərində" filminin ssenarisini yazmışdım. Lakin artıq ilk filmimin taleyi Azərbaycan KP MK Bürosunun iclasında həll edilmişdi. Altmışıncı illərin sonlarında belə müzakirənin nə ilə qurtara biləcəyini həmin illərdə yaşayanlar bilirlər. Filmə baxış zamanı qardaşım Maqsud MK-nın binasına girərək qaranlıqda mənə "Komsomolskaya pravda" qəzetinin nömrəsini verdi. Mən də qəzeti filmi dəstəkləyən MK-nın ideologiya üzrə katibi Cəfər Cəfərova verdim. "Komsomolskaya pravda"da filmi tərifləyirdilər və Moskva qəzetinin sıravi tənqidçisi K.Şerbakovun reyi respublika rəhbərliyinin verəcəyi amansız qərarı yumşaltdı. Məsuliyyəti ziyalıların boynuna yükləmək üçün belə bir "müdrik" qərar qəbul edildi: görkəmli incəsənət, mədəniyyət, elm xadimlərini Dövlət Kinematoqrafıya Komitəsinə toplayıb filmi orada tənqid atəşinə tutmaq qərarına gəldilər ki, orada əl-qollarını yaxşıca aça bilsinlər. Rəsul Rzanın səyiylə gözlənilməz bir vəziyyət yarandı. Onun çıxışı müzakirənin istiqamətini müəyyən etdi və çoxlarına adətən belə vaxtlarda oyanan özünüqoruma instinktini boğmağa kömək etdi. Artıq ilk ifadələrdən aydın oldu ki, Rəsul Rza respublika rəhbərliyinin heç də xoşuna gəlməyən mübahisəli film çəkmiş gənc adamları müdafiə etməyi özü üçün vacib saymışdı.Filmi bütövlükdə tərifləyən Rəsul Rza onun müəlliflərini düşdüyü vəziyyətin mahiyyətini üzə çıxaran bir təmsil danışdı. Bu təmsildə Sənətkar və Hakimiyyət münasibətləri obrazlı ifadəsini tapırdı."Bir cənub şəhərində" filminin taleyi sadə olmadı, onun ümumxalq müzakirələri hələ uzun müddət davam etdi. Lakin Dövlət Kinematoqrafiya Komitəsindəki həmin yaddaqalan müzakirədən sonra bizim üçün ən vacib olanı baş verdi. Film ekranlara çıxdı və Azərbaycanda ziyalılar ilk dəfə bu işin təhlükəsindən qorxmayaraq hakim dairələrin rəyinə zidd olan fikirlərini söylədilər. Və şübhəsiz ki, Rəsul Rzanın şəxsi nüfuzu o zaman həlledici rol oynadı”.          

“Global güclerin bölgemizi dizayn çalışmaları”…

Başta Türkiye olmak kaydı ile tüm Türk ve İslam Dünyası adeta ateş çemberinin içinde kalmıştır. Dünyadaki Güçler bizim coğrafyamız üzerinden, bizlere karşı cereyanlar var edilmektedir. Geriye dönük son iki yüz yıllık tarihe baktığımız zaman, yürütülmüş tüm savaşlardan zarar görenler ekseriyet Türk ve İslam coğrafyasıdır. Hatta, ll. Dünya Savaşına girmediğimiz halde, savaştan yenik ayrılan ülkeler kadar tam bağımsızlığımızı kaybetme noktasına gelmişiz. 20. Asrın sonlarına doğru Balkanlarda yürütülen politikalar yine o bölgedeki Türk ve Müslüman nüfus üzerine oynanmış, aşama aşama katledilmiş ya da zorla göçürülmüştür. Tam o sıralarda Sovyet sınırları içerisinde yürütülmekte olan "Yeniden Yapılanma" adıyla Kafkasya'da kıyımlar başlamış, ne acıdır ki bundan en ağır darbeyi Azerbaycan-Karabağ bölgesi almış, milyonla insan ya katledilmiş veya yerinden-yurdundan edilmiştir. Bu gün Ortadoğu Bölgesinde yürütülen siyaset, "bizi bize kırdıran" siyasete çevrilmiştir.Türkiye Cumhuriyeti'nin etrafında, Balkanlar-Kafkaslar-Ortadoğu adeta "Şeytan Üçgeni"ni andırmaktadır. Tarih Boyu İslam sancaktarlığını yapan Türkler olmuş, Türkler güçlü ise İslam güçlü olmuş, bölge insanı huzur bulmuştur. Türk devletleri kendilerinin dışında tüm halkların hak-hukuklarının korunmasına önem vermiştir. Oysa bu gün, Küresel Güçlerin oyuncağına çevrilen bölge halkları, başta Araplar olmak kaydı ile birbirlerinin aleyhine politikaların birer parçasına çevrilmişlerdir. Bunun yanı sıra, Fars-şovenist siyaseti yapmakta olan İran İslam Cumhuriyeti de ne yazık ki bunun bir parçası olmuştur. Bu gün Türk Dünyasının kiblegâhı sayılan Mustafa Kemal Atatürk'ün kurmuş olduğu Türkiye Cumhuriyeti, Atatürk sonrasında kuruluş kodlarından uzaklaşarak, başka bir boyuta geçmiş, "etken" politika ekseninden çıkmış-"edilgen" politikaların parçasına çevrilmiş, bölgede lider olma şansını uzun yıllar kaybetmiştir. Bu gün şayet tam bağımsız ve etken bir Türkiye olmak istiyorsa, çevresindeki "Ateş Çemberi"ni kırmalı, Küresel Güçlere rağmen bölgenin söz sahibi ülkesi olduğunu göstermelidir. Bu konuda ilk başlaması gereken nokta Karabağ problemi olmalıdır. Karabağ, Emperyal Güçlerin pazarlık masasının menüsü olmamalıdır. Kayıtsız-şartsız Azerbaycan toprağı olduğu, Birleşmiş Milletler kararları çerçevesinde hareket etmelidir. Bu konuda Azerbaycan da üzerine düşeni yerine getirmeli, Rus korkusundan kurtulmalı derhal Ermenistan'a ültümatom vermeli, gereğini yapmalıdır. Savaşla kaybedilmişse, yine savaşla da almalıdır. Eğer tüm bu şartları yerine getiremeyeceklerine inanıyorlarsa, Rus korkusundan kurtulamıyorlarsa; o zaman da aşağıda işlenilmiş olan alternatif yol izlenmeli, bölge ülkelerinin işbirliği ile Küresel Güçleri konu dışında tutarak, bölge problemlerini haletmeliler. Nasıl mı? B planı diyebileceğimiz alternatifi ele alarak: “Ermeni kuvvetleri 25 Şubat’ı 26 Şubat’a bağlayan gecede Hocalı kasabasında, 83 çocuk, 106 kadın ve 70’den fazla yaşlı dahil olmak üzere toplam 613 kişiyi vahşice katletti.” sözünden kurtulmalıyız. Yukarıdaki şablon cümle, 26 yıldır dillerde pelesenk olmuş. Dünyaya yaşanmış olunan vahşeti, dar çerçevede anlatmaya ve gözler önüne sermeye çalışmak için didinip durmaktayız. Vahşetin gerçek boyutunu küçülten bu söylemin eksik bir söylem olduğunu düşünüyorum.  Oysa günümüz şartlarını dikkate almadan bu konuda ne kadar anlatırsak, ne kadar işlersek sadece kendi duyarlılığımıza hitap etmekten başka bir sonuç elde edemediğimiz görülmektedir. Sesimizi ulaştırmak istediğimiz belli kesimler ve uluslararası sisteme hakim güçler, “üç maymun”u oynamaya devam edeceklerdir. Bilinmelidir ki, Birleşmiş Milletler ve Minsk Grubu tüm bu yaşananlara yabancı olmamakla birlikte, hukuki açıdan haklı olduğumuzu bilmelerine rağmen sessiz kalmaya devam etmektedirler. Dikkatinizi çekmek isterim ki, bazı dar düşünceliler, Ermeni Diasporasının gücünden geldiğini sanmaktadırlar. Evet, Ermeni Diasporası yüz yıldır Türk karşıtı bir propaganda yapmıştır ve yapmaya da devam edecektir. Çünkü Ermenilerin varlığı bu propagandaya dayalıdır, mağdur ve mazlum edebiyatından beslenmektedir.  Bu suskunluk söz konusu güçlerin çıkarlarıyla örtüştüğü içindir ki, Karabağ bir sorun olarak kalmaya devam edecektir. Hatta bölge ülkelerinin onayı olmadan, silahla ve güce dayalı bir çözümün de söz konusu olmayacağı herkesçe bilinmektedir. Bu  sorun sadece Azerbaycan’ın sorunu değil, tüm bölge ülkelerinin sorunudur. Şayet bu sorunun çözümsüzlüğü devam edecekse, bölge ülkelerinin hiç birine yarar getirmeyecek, tam tersine ülkeler ve halklar arasında sorunları çoğaltacak, düşmanlıkları körükleyecektir. Bu düşmanlıklar da sadece tarih boyu olmayan Ermenistan’ın bölgede varlığını tescillemeye yarayacaktır. Asırlardır bir arada yaşamakta olan halkların arasında derin çatışmalar var edilecektir ve dünyadaki batı güçleri olmak kaydı ile güç dengelerinin bir aracına çevrilmiş haliyle varlığını devam ettirecektir. Problem nasıl çözüme kavuşturabilir?  İşte! Tam bu noktada bölge ülkeleri günlük şahsi menfaatlerini bir anlık kenara bırakarak, İran, Türkiye ve özellikle Rusya bölgeyi ateşe vermek isteyen batı anlayışının önünü kesmek için işbirliğine gitmelidir. Aksi takdirde sürdürülebilir olmayan politikalar bölge ülkelerini karşı karşıya getirecek bir manivelaya çevirebilir ve de söz konusu ülkelerin üzerinden kendi siyasetlerini yürütebilir. Dün Irak’ta, bu gün Suriye’de yürütülen politikaların hiç biri, o bölgede yaşamakta olan ülkelerin ve halkların geleceğine hizmet etmemiştir. Yarın için de Karabağ üzerinden yürütülecek olan programlar asla bölge ülkelerine hizmet etmeyecektir.            

“Lejyonerler” mi, “Kahramanlar” mı?

Bu günlerde "Azerbaycan Muhaceratı" üzerine yoğunluklu olarak yapılan çalışmalarla ilgili konuşma ve sohbetlerde, hatta araştırma faaliyetlerinde karşılaştığım bir terim var ve ben bu terimin yerinde kullanılmadığını düşünüyorum. "LEJYON" sözü légionnaire  Fransızca bir sözcük olup, Paralı Asker anlamında kullanılmaktadır. Bizim gibi milletlerde "Asker" sözcüğünün anlam ve içerik olarak kutsiyetinin olduğunu düşünürsek, lejoner veya lejyon söylemleri bizlerde çok ayrı anlamlar içermektedir. Paralı asker veya satılmışlar anlamına çıkar ki, Türk milletinin karekteri ile örtüşmeyen bir durumdur. Türklerde "ASKER" söylemi vatan, millet için canını ortaya koymakla eş değerdir. Yurt için, millet için ölmeği göze alandır asker. Oysa 2. Dünya Savaşında Almanlara karşı savaşa başlayan Sovyetler Birliği ordusunda var olan bir kısım Azerbaycan askerleri saf değiştirerek, Alman saflarında yer almış ve Sovyet ordusuna karşı çarpışmaya başlamıştır. 20-25 yıllık Sovyet işgali altında bulunan Azerbaycan'ın kurtuluşu için  Almanların tarafına geçmeleri ne vatan hainliği, ne de satkınlık değildir. Hele Almanlar adına savaşan paralı askerler hiç değildir. "Azerbaycan Lejyonerleri" söylemi Sovyetlerin onları öyle adlandırmasıdır. O gün, bu söylem Azerbaycan'da söylenmesi doğru olabilirdi, zaten Sovyet zihniyetinin onlara kahramanlık payesi vermesi de söz konusu olmazdı, tam tersine onların ailelerinin mahvedilmesi anlamına gelirdi. Cephede saf değiştirenlerin tüm yakınları Sovyetler tarafından ve ne yazık ki Sovyet Azerbaycan'ı tarafından da "LEJYONERLER" diye ifade edilmiştir. Oysa, onların her biri kahramandır ve de özel değerlerimizdir. Gelin bu günden itibaren onları vatan ve milletimizin kahramanları, diye seslendirelim. Yanlışın neresinden dönülse kardır...

20 Ocak 1990 Yanvar Katliamı

Her şey 1987 yılında başlamıştı. Birinci aşaması 1950 li yıllarda tamamlanan milli Ermenistan devleti, halkı azınlıkta olan bir Ermenistan, çoğunluk duruma geçmiş olsa da huzursuzdu. Öncelikle o topraklarda yaşamakta olan ve gerçek sahipleri olan Türklerin kalanlarını bir an önce ülkeden çıkarmalıydı. 1988 yılında resmi olmayan, psikolojik baskı ve yıldırma yöntemiyle bir kısım insanları çıkardılar, kalan 280 bin kişilik son grubu da resmen "ya git-ya öl!" Sovyet Ermenistanı devlet kararıyla, insanları ülkeden çıkardılar. Bu insanlar elbette gidebilecekleri tek yer vardı, o da Azerbaycan Sovyet Cumhuriyeti idi. Azerbaycan, 280 bin kişilik zorunlu göçle gelenlerin sıkıntısı ile boğuşurken, Sovyetler Birliği hükümetinin kayıtsızlığı ve Sovyet Ermenistanın'a hiç bir yaptırımda bulunmayışı, Azerbaycan toplumunu zaten huzursuz ediyorken; tam da o sırada Karabağ'ı Sovyet Ermenistanı'nın istemesi ve o bölgede silahlı terör estirerek insanları katletmesi, çeşitli baskılarla kaos yaratması bardağı taşıran damla olmuştu. Sovyet Azerbaycanında yaşamakta olan halk ve özellikle Revan bölgesinden zorla sürülen büyük bir kesim ki gelip Karabağ'a yerleşmişlerdi, sivil bir hareket başlatarak Ağdam Mitingiyle, yapılanlara Moskova'nın sessiz kalmasını protesto ediyordu. 1989 Yılında onlarca miting yapıldı ki, Moskova'nın dikkatini çekmek için. Sonuç olarak; Moskova'nın sessizliğini bozmaması üzerine, Azerbaycan aydınları kendi geleceğini tayin etme fikrine yöneldiler. Halkın tamamı bu düşüncede olmasa da "20 YANVAR" gecesi Sovyet ordusunun şehre girmesini istemeyen silahsız insanları katledince, halk "böylesi bir katliamı yapan ordu benim ordum olamaz" diyerek, 21 Ocak günü Azatlık Meydanında yakılmış olan ateşe, Sovyet kimliklerini atarak "benim insanlarımı öldüren devlet, benim devletim olamaz!" diyerek, bağımsızlık sembolü olan üç renkli bayrağı göndere çekmişlerdir. O gün şehit ve gazi olanlardan özür dilemek gerekir ki, onlar bu vatan için can verdiler, bağımsız bir devlet yarattılar.

Aşıklık geleneği ve kopuzun hikayesi – l

Türkler, tarih boyu Asya'dan Avrupa'ya hatta Afrika'ya kadar geniş bir coğrafyaya yayılmış ve birlikte yaşadıkları her toplumun kültürüne bir şeyler katarken, söz konusu toplumun da birçok kültür değerlerinden kendi kültürlerinde yaşatmaya açık bir toplum olmuşlardır. Bir anlamda sanırım Türkleri arılara benzetmek yanlış olmayacaktır. Arıların her gittiği çiçeğin balözünü toplamaya çalışırken, çiçeklerin tozlaşma yoluyla döllenmesini sağlamak gibi bir görevi de yerine getirmekte olduğunu görüyoruz. Binlerce yıllardan süzülüp  gelen kültürel değerlerimizi, günümüze kadar bizlere ulaştıran birçok enstrüman vardır. Bunların en başına "saz" ve "ozan" birlikteliğini,  yani âşıklık geleneğini koyabiliriz. Âşıklar, sazlı-sazsız, doğaçlama yoluyla-kalemle veya birkaç özelliği bir arada kullanan geleneğe bağlı şiiri belli ezgi ve ahenkle söyleyenlere"âşık-ozan", söyleme biçimine de "âşıklık-âşıklama"denir. Âşıkların kural ve kaidelerini özünde barındıran sistemin tümüne de "âşıklık geleneği"denir. Âşıklık geleneğindeki tanımlamaya göre âşıklar; saz çalıp-çalamama, atışma, karşılaşma yapıp-yapamama, doğaçlama şiir söyleyip-söyleyememe, usta-çırak ilişkisi içinde yetişip-yetişememe vb. gibi geleneksel ölçülerle birbirlerinden ayrılırlar. Âşıklık geleneğinin oluşmasında ve bu gelenek içinde yetişen aşıkların şekillenmesinde geçmişten günümüze kalan tarihi ve kültürel mirasın önemli bir rolü vardır. Bu tanımlamaya dayanarak şu sonuca varabiliriz: Toplumları ileriye taşıyan ve geliştiren unsurlar içinde kültürel mirasın inkar edilemez rolü vardır. Türk Edebiyatının bilinen başlangıcı olarak kabul edilen Dede Korkut hikayelerinin de temelinde "kopuz" ve "ozan" vardır. O günlerden bu günlere Dede Korkut'un kopuzu ve dili, geçmiş kültürümüze adeta birer ayna tutarak bizlere ders niteliğinde birçok mesajı ileterek, kültürel çalışmalarımızın mihenk taşlarından birisine çevrilmiştir. Dolayısı ile tüm halk hikâyeleri  elinde saz-dilinde söz, yüreğinde beşeri ya da ilahi bir sevgi vardır. Bazen giden bir sevgiliye yakılan ağıtta, bazen güzelliği anlatan , bazen de yiğitlik ve kahramanlıkları anlatan hatta; bazen toplumsal gidişatı eleştiren, yeren, halkın duygularını dile getiren koşuk ya da koşmalarımız vardır. İslamiyet öncesi  Alp Er Tunga Destanında olduğu gibi yiğitlik ve kahramanlık sembolü kişileri destanımsı bir dil ile anlatmıştır Dede Korkut. Erler çıkmış meydana, Ağıt yakarlar Han'a. Haykırırlar cihana, Alp Er Tunga öldü mü? Issız acun kaldı mı? Ödlek öcün aldı mı? İmdi yürek yırtılır? Türklerin İslamla tanışması sonrasında, dini motiflerin de aşıklık geleneğine çok önemli tesirlerinin olduğunu görmekle birlikte, kültürel anlamda aşıklık geleneği özünden bir şey kaybetmeden tarihi seyirine devam etmiştir. Örneğin Bizler ilahi sevgiye giden yolun beşeri ve halk sevgisinden geçtiğini de yine sazı ve sözü ile ozanlarımızdan öğrenmişiz. Tüm dertlerimizi, sevinçlerimizi hatta tarihdeki bir çok kahramanlıklarımızı da sazı ve sözüyle ozanlarımız dile getirmiştir. Yukarıda da değindiğimiz gibi Aşıklık Geleneği ve sazın Türk  tarihi ve de geleneklerinin bu günlere taşınmasında çok önemli bir yeri vardır, günümüzde de bu yerini korumaya devam etmektedir.

Tekamül bu mudur!?

Dünyanın iki kutuplu sürecinden sonra "Qlobalizm" rüzgarına kapıldığı günümüze kadar geçen süre otuz yıla yaklaşmaktadır. O günlerde sönmeyen bir alevi andıran Azerbaycan sevgim, bu güne kadar ruhunu kaybetmeden süregelmektedir. Yine o günlerde sevdamız Azerbaycan'ken, bu gün yaşam felsefemize dönmüş durumdadır. Gençliğin en hararetli günlerinde bizler için kapalı kutuyu andıran Sovyetler Birliğinin dağılma sürecine şahitlik edenlerin, söz konusu dağılma sürecine katkı sunanların, yurt ve vatan kavramının Sovyetler Birliğinden sıyrılıp, Azerbaycan Cumhuriyetinde şehadete ve qazaya dönüşen insanlarımızın ve hatta dünyada nelerin olup-bittiğinin idrakinde olmayıp sessiz kalanların da,  birçok konuda mahrum kaldığı bazı değerlerin yanı sıra, o günlerde sahip oldukları ancak  bu gün uzağında kaldıkları değerlerin de var olduğunu söylemek mümkündür. Günümüzden yaklaşık yüz yıl önce, tüm imkansızlıklara rağmen bağımsızlık bayrağını Azerbaycan semalarına çekenlerin ikinci ve üçüncü kuşaklarının 70 yıl suskunluğundan sonra yeniden ayağa kalkması ve kimlikleri üzerinden atalarının ruhlarını şad etme arzusunda olanların duygu ve düşüncelerine zaman zaman şahit oluyor ve otuz yıl önceki heyecan ve coşkudan çok şey kaybettiklerine üzülerek şahit oluyorum Geçtiğimiz günlerde Bakü'den gelen bir dostumuzla sohbet ederken, ondaki umutların ve idealist fikirlerin sarsıldığını görmek, canımı haddinden fazla acıttığını ve yeterince beni sarstığını söyleyebilirim.  Bir hal-hatır sordum; bin ah işittim desem yeridir. "Bizler vatan için her şeyimizi ortaya koyduk, hayatımızı mücadeleye adadık, Sovyetler gibi bir devi dize getirdik, deryayı geçtik, çayda boğulduk," dedi. Neden böyle düşündüğünü, sorunca;"Azerbaycan Kültürünün yaşadığı tüm coğrafyamız paramparça, insanlarımızın bir yumruk olmaktan uzak olduğu, bir avuç ermeni elinde aciz kaldığımızı, geçimşimizi kaybetmekle kalmayıp-geleceğimizden umudunu kestiğini," söyledi. Bu kadar karamsar olmaması gerektiğini söylediğimde ise; "Nasıl karamsar olmayayım? Sovyetlerin zamanında bizlerin ne gelecek kaygısı, ne çocuklarımızın geçim derdi, ne ev, ne iş derdimiz yoktu. Sadece bağımsız olmayan bir Azerbaycan derdimiz var idi. Bu günse, Ne çocuklarımın geleceğine umutla bakabiliyorum, ne ülkemin işgal edilmiş topraklarının geriye döneceğine inancım var, Azerbaycan'ın bağımsızlığına olan inancımı da kaybettim. Öyle ki, o zamanlar bir tek Sovyetlerin işgali altındaydık, yalnız onlara hesap veriyorduk. Oysa bu gün Qlobal bir sistemin pençesinde, vahşi bir kapitalizmin ayakları altında inim inim inlemekteyiz. Batısından doğusuna tüm dünyaya hesap vermekle mükellefiz. Otuz yıl bundan önce, bir kişinin maaşı 50 dolara karşılıktı ve bir aileyi iyi-kötü geçindirebiliyorduk. O günden bu güne işçi maaşı 70-80 dolara karşılık gelmektedir ve geçinmenin imkanı yoktur. Sıradan bir ailenin geçimini en azı beşyüz dolardan aşağı sağlayamazsınız. Bazen düşünmeden edemiyorum ki, Sovyet sistemine haksızlık mı ettik? hayatımızı ortaya koymamızın bedeli 20-30 dolardan mı ibaretti?" Yüreğinin vatan ve millet sevgisiyle dolu olduğuna inandığım bir adamın, böylesine korkunç bir düşünceye evrilmesine söylenecek söz bulamıyorum...  

Milli Kino Günündə Lətif Səfərovun yaradıcılığına baxış…

1927-ci il... “Gilan qızı” filminin bir sıra natura obyektlərini çəkmək üçün Şuşaya gəlmiş kinematoqrafiya işçilərini qədim şəhərin ümumi görüntüsü, mənzərəsi sanki   heyran etmişdi...Bu bir təsadüf idi, yoxsa yox, onu demək çətin olsa da, həqiqət ondan ibarət idi ki, məhz o gün Azərbaycan kino tarixinə milli ruhlu rejissor kimi düşən Lətif Səfərovun sənət taleyinin başlandığı gün idi. Sonralar rejissor xatirələrində yazacaqdı: “Hər şey elə həmin gün başlandı. Əgər onlar bu şəhərə gəlməsəydilər, həyatım başqa cür qurulardı. Əgər mən həkim olsaydım insanları müalicə edərdim, müəllim olsaydım insanlara bilik öyrədərdim və s. Görünür mənim qismətimə kinematoqrafiya yazıldı. Etiraf edim ki, kino dünyasında özümü bütün ixtisaslara yiyələnmiş insan kimi hiss edirəm, çünki məhz burda bütün peşələrdən olan adamlara xidmət edirəm. Getdikcə bunu daha dərindən dərk edirəm və məsuliyyət hissim daha da artır”. L.Səfərov “Gilan qızı” filmində Gülgül, “Lətif” filmində Lətif, “Şərqə yol” sənədli filmində, “Qızıl kol” filmində epizodik rollarda çəkilir. Maraqlı faktlardan biri də odur ki, hələ “Gilan qızı”nda rejissor assistenti kimi çalışan Mikayıl Mikayılov az yaşlı qəhrəmanın kamera qarşısnda olan məharətini bəyəndiyi üçün onu 1930-cu ildə quruluş verdiyi filmində baş qəhrəmanın roluna dəvət edir və filmi də məhz onun şərəfinə “Lətif” adlandırır. Yeri gəlmişkən, “Lətif” filmi 30-cu illərdə Azərbaycanda həyata keçirilən kollektivləşməyə həsr olunub. Balaca qəhrəmanın taleyi fonunda uzaq dağ kəndində kolxoz quruculuğu prosesi öz əksini tapıb. 1937-ci il... Studiyada dublyaj şöbəsi fəaliyyətə başlayır. L.Səfərov “Çapayev”, “Biz Kronştatdanıq”, “Lenin Oktyabrda”, “Lenin 1918-ci ildə”, “Professor Mamlük” və s. bədii filmlərin Azərbaycan dilində səsləndirilməsində rejissor köməkçisi, eyni zamanda aktyor kimi iştirak edir. “Azərfilm” kinostudiyasında “Ordenli Azərbaycan” sənədli (1938), “Kəndlilər” bədii filmlərində rejissor köməkçisi, “Yeni horizont” bədii, “İyirminci bahar” sənədli filmlərində rejissor assistenti işləyir və çalışdığı sənətkarların hər birinin (Səməd Mərdanov, Ağarza Quliyev, Rza Təhmasib, Mikayıl Mikayılov kimi sənətkarların) zəngin təcrübəsini öyrənirdi. 1939-cu ildə Gəncə Pedaqoji məktəbinin qiyabi şöbəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirən L.Səfərov təhsilini davam etdirmək məqsədilə Moskva Kinematoqrafiya İnstitutuna daxil olur. 1947-ci il “Çağırışa cavab” adlı kinooçerk çəkir. 1949-cu ildə çəkdiyi “Yeni həyat qurucuları” sənədli oçerki isə diplom işi kimi əla qiymətə layiq görülür. Onu da qeyd edək ki, Lətif Səfərov sadəcə ümidverici tələbə deyildi, eyni zamanda 7 yaşından kamera qarşısında dayanan, çəkiliş prosesini izləyən və öyrənən, eyni zamanda bütün bunları həyata keçirən peşəkar rejissor idi. 1950-ci il... Kinorejissor Qriqori Kozintsev tələbəsi Lətif Səfərov haqqında xasiyyətnamə yazır: “Yoldaş Səfərov tədris dövründə özünü ən yaxşı cəhətdən göstərmişdir. Tələbəlik illərində o, Bakı kinostudiyasında iki qısametrajlı film çəkmiş və hər iki film “əla”qiymətlə ekranlara buraxılmışdır. Yoldaş Səfərov Lətif istedadlı, çalışqan, istehsalatı yaxşı bilən işçidir, gələcəkdə müstəqil işləmək bacarığı vardır. Bacarığına və istehsalat stajına görə II rejissor ixtisasına layiqdir. Q.M.Kozintsev. 07.04.1950”. Moskvada keçirilən kino işçilərinin ümumittifaq müşavirəsində Bəlkə də hər şey adi qaydasında davam edə bilərdi, əlbəttə göz önündə  olan haqsızlıqlara hamı susmasaydı... Belə bir deyim var: Haqsızlığı gördüyün halda susmaq özü ən böyk haqsızlıq hesab olunur...Bütün bunları görən Lətif Səfərov hamının yerinə danışmalı olur... 1952-ci il… Moskvada kino işçilərinin ümumittifaq müşavirəsi keçirilirdi. Bu müşavirədə Azərbaycan kinematoqrafçılarının bir qrupu iştirak edirdi, Lətif Səfərov da onların arasında idi. Və hər zamankı kimi susmağa üstünlük verən həmkarlarının yerinə danışmalı oldu: “Mən əyalətdənəm, bu əyalət Bakı kinostudiyasıdır. Mən əyalət adından çıxış edirəm. Əyalətdə işləyən adamlar unudulurlar, əyalət texnika ilə təchiz olunmur. Buna görə də rejissorlar öz fikirlərini bütövlükdə həyata keçirə bilmirlər. Onlar artıq inanmırlar ki, nə vaxtsa mərkəzi studiyalarda olan səviyyədəki texnika ilə film çəkə biləcəklər. Axı eyni vaxtda tələbəlik sevincini yaşamışıq, eyni partalarda yanaşı oturmuşuq. Bütün bunlara baxmayaraq bəzilərimizin hər şeyi var, çoxlarımızın isə heç bir şeyi yoxdur. Bizim bazamızda rəngli film çəkmək cəhənnəm əzabıdır. Biz pis plyonka, köhnə aparatlar, ləng vuran ştativlər üzərində epizodu epizod dalınca itiririk. Biz xronika, respublikamız üçün təkrarolunmaz hadisələri çəkirik, bu qiymətli material texniki imkansızlıq ucbatından məhv olur. Bəs bunu lentə aldığımız adamlara necə izah edək, onların gözünün içinə necə baxaq? Bizim, nəhayət, soruşmağa haqqımız varmı, hamı üçün eyni şərait nə vaxt olacaq, nə vaxt? Rejissor sənət dostlarını bir olmağa çağırırdı: “Gəlin əl-ələ verək, çiyin-çiyinə duraq, başa düşək ki, əgər ürəyimizdə od varsa, bu odu sinəmizdən heç kəs qopara bilməz. Ancaq bir olanda qarşıda duran vəzifələrin həyata keçirilməsi üçün, kinematoqrafiyamız üçün yaxşı işlər görə bilərik”. HAŞİYƏ: Bu fikirlərdə birlik arzusu, öz işinə böyük həvəs göstərmək qabiliyyətilə yanaşı, eyni zamanda asılı vəziyyətdə olan bir respublikanın heç olmasa haqqlarına sahib çıxmağa olan bir çağırış var idi. Əslində bu bir  inqilab idi, kinematoqrafçının sadəcə kino sahəsində olan problemləri qabartmaqla kütləni ardınca aparmaq həvəsi idi...Və bu kütlə ayağa qalxardısa, o zaman bütün sahələrdə mövcud olan problemlər qabardırlardı ki, nəticə etibarilə də Azərbaycan, SSRİ deyilən bir birliyə qarşı üsyan elan edə bilərdi. Sovet düşüncəsi belə idi, sovet ideologiyası belə qurulmuşdu: Danışan susdurulmalı idi... ...Bütün maneələrə baxmayaraq gənc rejissor yoluna davam edir, 50-ci illərin əvvəllərində bir neçə sənədli filmə quruluş verir. Daha sonra isə "Sevimli mahnı" (Bəxtiyar”), “Qızmar günəş altında", "Leyli və Məcnun" kimi filmləri ilə Azərbaycan kinosuna yeni nəfəs gətirir. 1958-ci il... Kino düşüncəsi, knodakı problemləri qabartmaq, deyəsən  işə yaramışdı. L.Səfərov 1958-ci ildə Azərbaycan Kinematoqrafiya İşçiləri İttifaqının Təşkilat Bürosunun sədri seçilir və iş həyatına eyni ahənglə davam edir. Vəzifə onun xarakterini dəyişmir, əksinə daha çox mövcud nöqsanlara qarşı səsini ucaldır. 1961-ci il... Moskvada keçirilən ümumittifaq konfransda yenə də ümumi söhbətlər, müzakirələr, kinoda mövcud olan problemlər, mübahisələr...Əgər bütün kinematoqrafçılar cəsarətli olsaydı, yəqin ki, kinodakı problemlər zamanında öz həllini tapardı. Təssüflər olsun ki, Lətif Səfərov düşüncəsində olan knematoqrafçılar(əlbəttə ki, söhbət Azərbaycan mühitindən gedir) yox dərəcəsində olub. Bu dəfə də öz çıxışında kinematoqrafçının həyatını düşünürdü: “Kinematoqrafçı kinodan uzaqlaşa bilməz, çünki kino onun həyatıdır. O öz həyatını necə tərk edə bilər? Daha başqa cür yaşaya bilmərik, daha belə olmaz. Yaradıcı adam ya kinematoqrafiyadan getməlidir, ya da kinoda söz demək gücünü göstərməlidir. Adamlarla həqiqət dilində danışmaq lazımdır. Yalan cana doyurub,  o dəqiqə onu hiss edirlər. Xalqa çox uzun müddət yalan danışıblar. Bəzən fikirləşirsən ki, bəstəkarlar, rəssamlar, yazıçılar xoşbəxt adamlardır. Onlar həftə ərzində yazdıqlarını bir göz qırpımında cırıb zibil qabına atar və oturub təzədən yazarlar. Kinematoqrafiyada isə uğursuz alınmış epizodu təzədən çəkmək və hər dəfə buna cəhd etmək, bu o qədər asan deyil. Axı bu, təkcə rejissorun işi deyil, çətin və kollektivin əməyindən asılı olan yaradıcılıqdır. Quruluşçu rejissoru planla divara dirəmək olmaz, ona zaman tanımaq lazımdır”. Təzyiqlər...Gözlənilməz zərbələr...Dönməz xarakter Böyük sənətə doğru inamla irəliləyən, sənət iddiası güclü olan  gənc rejissor bir çox maneələrlə rastlaşsa da, Azərbaycan kinosunda öz sözünü deməyi bacardı.Rejissorun kinoda quruluş verdiyi, çəkildiyi, filmlər toplusuna nəzər yetirək: "Bakı və bakıllar"(1957), "Bərəkətli torpaq"(1954), "Bəxtiyar"(1955), "Gilan qızı"(1928), "Kəndlilər"(1939), "Qızmar günəş altında"(1957), "Leyl və Məcnun"(1961), "Lətif"(1930) və s. Qeyd edək ki, ilk bədii filmini çəkdiyi dövrdən ona qarşı təzyiqlər olub. Rejissor taleyin gözlənilməz zərbələrinə məruz qalsa da, heç bir vaxt heç kimin qarşısında əyilmədi,  sənətə xəyanət etmədi. Əslində bu dönməz xarakter həyatın hər üzünü görmüş Lətif Səfərovda elə uşaqlıq illərindən formalaşmışdı. SSRİ dövründə-ümumittifaq miqyasında, dövlət səviyyəsində bu cür qətiyyətli çıxışlar etmək və belə çıxışları edənin hansı çətinliklərlə üzləşəcəyini təsəvvür etmək o qədər də çətin deyildi. 1963-cü il... Respublika Kinematoqrafiya İşçiləri İttifaqının I təsis qurultayı keçirilir. Qurultayda ittifaqın sədrliyinə Lətif Səfərov deyil, Həsən Seyidbəyli seçilir. Bir sözlə, rejissor cəsarətli çıxışlarının qurbanı olur və göz görə-görə çətinliklə yaratdığı Kinematoqrafçılar İttifaqından uzaqlaşdırılır. Bu addım bilərəkdən atılır, çünki, Lətif Səfərovun həyatı kino ilə bağlı idi, o, kinodan ayrı yaşaya bilməzdi...Onun vaxtsız öümü də bunu bir daha təsdiqlədi... Kinoda öz səsi, öz nəfəsi, öz yozumu olan rejissor Bu məqalənin hazırlıq prosesində rejissor haqqında, onun filmləri haqqında bir çox xatirələrə rast gəldik, onlardan bəzilərini təqdim edirik.Filologiya elmləri doktoru Abbas Zamanov xatirələrində yazıb: “Lətif Səfərov professional kinematoqrafçı idi, obrazların daxili məntiqinə nüfuz edərdi. Mütaliəsi geniş, nəzəri biliyi dərin idi. Həmişə axtarışda olardı. Hər cəhətdən hazır olmayınca filmin çəkilişinə başlamazdı. Açılmış yollarla getməzdi, heç kəsi yamsılamazdı, öz səsi, öz nəfəsi vardı. İnsanları, həyat hadisələrini fəlsəfi cəhətdən mənalandırmağı bacarırdı. Prinsipial, inadkar və son dərəcə çılğın idi...” 1954-cü il... Yazıçı Nikolay Rojkovun Azərbaycan Mədəniyyət nazirinə göndərdiyi məktubda “Bəxtiyar” filmindən bəhs edərək  yazırdı: “Azərbaycan kinematoqrafiyası tarixində ilk dəfə Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunun məzunları olan azərbaycanlılardan ibarət çəkiliş qrupu yaradılmışdır. Bunlar rejissor L.Səfərov, operator A.Nərimanbəyov, II rejissorlar Ə.İbrahimov və T.Tağızadə, rəssamlar C.Əzimov və E.Rzaquliyevdir. Gözləmək olardı ki, qrupun ətrafında etibarlı və xeyirxah ab-hava şəraiti yaradılacaq. Lakin bu Bakı kinostudiyasında baş vermədi. Bəzən qrupun əməyini açıq-açığına heçə endirirdilər. Dekorasiyalar pis və qeyri-peşəkarlıqla tikilir... Əgər siz rejissor L.Səfərovun qrupuna bu dəfə normal şəraitdə işləmək üçün tədbir görməsəniz “Mahnı ilə eldən-elə” kinofilmi (“Bəxtiyar” filmi nəzərdə tutulur) olmayacaqdır. 18 iyun 1954-cü il”. 1957-ci il... Bədii filmlər üzrə Baş İdarənin (Moskva) rəis müavini A.Kalaşnikovun 1957-ci il 20 avqust tarixli rəyində “Qızmar günəş altında” filmi haqqında fiirlərini söyləyib. “Əmək mövzusu filmdə öz məlum həllini tapmışdır. Bununla belə dramaturji qaydada buraxılan bir sıra səhvlər bu əsərin ideya-bədii dəyərinə öz təsirini göstərmişdir... Lakin bu səhvlərə baxmayaraq, rejissor Səfərov dramaturji materialın məhdudluğunu imkan daxilində aradan qaldıra bilmişdir. Bütövlükdə götürdükdə, həm də nəzərə alınsa ki, studiyada aktyor problemi ciddi şəkildə durur, rejissor Səfərovun aktyor olmayan iştirakçılarla iş təcrübəsi diqqətəlayiqdir”. SON SÖZ ƏVƏZİ: Azərbaycan kinosunda öz dəst-xətti olan Lətif Səfərov haqqında nə qədər çox danışılsa da, nə qədər çox yazılsa da yenə də azdır, çünki milli ruh düşüncəsi, milli kinonun inkişafında böyük rol oynayan rejissor ömrünü məhz bu yolda qurban edib.  Onun dediyi kimi, Azərbaycan kinosunda birlik olarsa, o zaman böyük uğurlara imza atmaq olar. Artıq müstəqil ölkə olaraq kinomuzda da da müstəqil düşüncələri təlqin edə bilərik...          

Amaliya Pənahovanın xatirəsinə…

Azərbaycan kino sənətində qadın aktrisalarımızın sayı o qədər də çox olmayıb. Teatrdan kinoya olan axını nəzərə  alarsaq, o zaman görərik ki, aktrisalarımızın əksəriyyəti sənətdə ilk addımlarını məhz teatrdan başlayıblar və zaman keçdikcə bir çox aktrisalar ömrünü elə kinoya bağlayıb, bir çoxları isə teatrla bərabər kinoda da fəaliyyətlərinə davam ediblər. Onlardan Nəcibə Məlikova, Hökumə Qurbanova, Məhluqə Sadıqova, Leyla Bədirbəyli, Zərnigar Ağakişiyeva və b. adlarını çəkmək olar. Bu aktrisaların keçdiyi sənət yolu o qədər də asan olmayıb, ancaq hər biri yaratdığı obrazlarla istər teatr, istərsə də kino tarixinə adlarını yazmağı bacarıblar.Kino günündə haqqında bəhs edəcəyimiz aktrisa Amaliya Pənahova da teatr və kino sənətini heç vaxt bir-birindən ayırmayıb, çünki nəticə etibarilə hər birində obraz var və aktyordan tələb olunan sadəcə obrazı təbii ifa ilə canlandıraraq tamaşaçını inandırmaqdır. 500-dən artıq obrazın mahir ifaçısı Amaliya Pənahova 1964-cü ildən ömrünün sonunadək teatr və kino sahəsində beş yüzdən artıq obraz yaradıb. Doğrudur ki, bir aktrisa kimi teatrda özünü gördüyü rolları yaratmaq teatrda mümkün olub, ancaq kinodakı rolları da heç də diqqətdən kənarda qalmayıb. Həm də bir məqamı unutmayaq ki, aktrisanın özünü görmədiyi rollardan imtina etdiyi hallar da olub.Tələbəlik illərindən müəllimlərinin diqqətində dayanan aktrisanın kinoya gəlişi heç də təsadüfi olmayıb, eyni zamanda heç də asan olmayıb.Bildiyimiz kimi kino qaydalarına əsasən hər filmin əsasən baş rollarına bir çox aktyorlar sınaq olunur və Bədii Şuranın seçimi əsasında obraza uyğun aktyorlar təsdiq olunurdular. Amaliya xanım da həmkarları kimi bir çox filmlərdə əsas rollara sınaq olunsa da, uğuruzluq ondan da yan keçməyib. Hətta dəfələrlə ona üz cizgilərinin kino üçün uyğun olmadığını söyləyir, bəlkə də onu ruhdan salmağa çalışıblar.  Bildiyimiz kimi milli ruhlu rejissor kimi tanıdığımız Adil İsgəndərov kinoda azərbaycanlı aktyor nəslinin daha çox rol almasına və gənc aktrisaların potensialını təsdiqləməsinə geniş şərait yaradan sənətkarlardan biri olub. 1963-cü il...Adil İsgəndərov quruluş verdiyi “Əhməd haradadır” filmində gənc kadrları bir araya toplayır.Qeyd etdiyimiz kimi rejissorun məqsədi həm filmində yeni simalarla tamaşaçı qarşısına çıxmaq, eyni zamanda da həmin kadrları gələcək filmlər üçün yetişdirmək, rejissorların diqqətində saxlamaq idi. Bəhs etdiyimiz filmdə  Məsmə epizodik rolu Amaliya Pənahovaya tapşırılır. Bu filmdən əvvəl isə aktrisa artıq Əlisəttar Atakişiyevin quruluş verdiyi “Bizim küçə” filmində (1961) kütləvi səhnələrdə çəkilmişdi. Daha sonra aktrisaya “Cazibə qüvvəsi” filmində(rej-Həsən Seyidbəyli) idmançı obrazı tapşırılır. Tələbəlik illərində kinoda çəkilmək böyük uğur sayılsa da, aktrisa daha geniş planlı rollarla özünü sənətdə təsdiqləmək istəyirdi. Yeri gəlmişkən, Həsən Seyidbəylinin yaradıcılığına nəzər salanda şahid oluruq ki, o bir rejissor kimi əsasən gənc nəsli, tələbələri, hətta hətta sənətə dəxli olmayanları kinoya gətirib. Rejissor növbəti dəfə aktrisaya  “Sən niyə susursan” (1966-cı il) filmində ana rolunu həvalə edir. Teatrda qaynar iş fəaliyyətinə başlayan Amaliya Pənahova kinodan gələn üçüncü, dördüncü planlı rollardan belə imtina etmir, hər birini böyük maraqla oyayır. Bu baxımdan aktrisanın “Həyat bizi sınayır” filmində yaratdığı Münəvvər, “Xatirələr sahili”ndə Xalidə, “Səmt küləyi”ndə Xədicə, “Mezozoy əhvalatı”nda Nərminə və başqa lirik-psixoloji ekran personajları diqqəti çəkir, yadda qalır. İlk böyük rolların həyəcanı və ya geniş tamaşaçı auditoriyasının diqqət mərkəzində 1977-ci il...Rejissor Əlisəttar Atakişiyev “Qərib cinlər diyarında” nağıl filminin çəkilişlərinə başlayır. Sınaq çəkilişlərində hər zamankı kimi qrup şəklində obrazlar üçün yoxlanılan aktyorlar çox olsa da Zərri obrazına Amaliya Pənahova təsdiq olunur. Zərri obrazı aktrisanın kinoda ilk böyük rolu idi.Eyni ildə Arif Babayev onu quruluş verdiyi “Arxadan vurulan zərbə” filmindəki Ziba obrazına dəvət edir. Etiraf edək ki, Ziba obrazı maraqlı olduğu qədər də yaddaqalandır. Aktrisa tənha həyat sürməsinə baxmayaraq öz zəhməti ilə yaşayan obrazın daxili dünyasını böyük ustalıqla açıb göstərə bilir. 1979-cu il...”Azərbaycanfilm” kinostidiyası həmin ilin planına tarixi janrda çəkiləcək “Babək” filmini salır. Bildiyimiz kimi film Həsən Seyidbəylinin quruluşuna çəkiləcəkdi, hətta aktyorların sınaq çəkilişləri belə öz həllini tapmışdı. Yəni bütün obrazlara uyğun aktyorlar seçilmişdi. Həsən Seyidbəyli Zərnisə obrazı üzərində düşünərkən bu obrazda məhz Amaliya Pənahovanı görür və onu rola təsdiq edir. Xatırladaq ki, bu filmə qədər rejissor artıq iki filmində Amaliya Pənahovanın aktrisalıq məharətindən istifadə etmişdi. Doğrudur ki, müəyyən səbəblərə görə (həmin il Həsən Seyidbəylinin səhhətində problem yarandığı üçün o xəstəxana şəraitində müalicə olunurdu) sonralar ”Babək” filmini Eldar Quliyev çəkməli olur. Hətta Eldar Quliyev xatirələrində onu da qeyd edib ki, Həsən Seyidbəylinin xeyir-duasını aldıqdan sonra çəkilişə başlayıb və rejissorun aktyor seçiminə hörmətlə yanaşaraq onun seçdiyi aktyorlarla çalışıb.Mətləbdən uzaqlaşmayaq, Zərnicə obrazı Amaliya Pənahovanın ifasında öz məğrurluğu, gözəlliyi ilə seçilir. Zərnisə tarixi qəhrəmanın həyat yoldaşı olmaqla yanaşı, eyni zamanda oğul anası kimi analıq hisslərini bütün açıqlığı ilə göstərən bir obrazdır. Aktira Zərnisənin qadınlığını, analıq duyğularını, məğrur şəkildə camaat qarşısında olan dialoqunu böyük məharətlə, yanğı ilə təqdim edir. Bu, Amaliya Pənahovanın öz işinə olan məsuliyyətini göstərdiyi kimi, eyni zamanda onun bəlkə də illərlə gözlədiyi obraza olan duyğularını ifadə edirdi.  Bəli, Zərnisə,aktrisanın kino yaradıcılığında zirvə hesab olunan rolu idi...Amaliya Pənahovanın xatirələrindən: ““Babək” çox gözəl filmdir... Bu film artıq demək olar ki, bir bayrağa çevrilib. Bütün bayramlar, digər tədbirlər zamanı mütəmadi nümayiş etdirilməsi belə deməyə əsas verir. O filmə qədərsə mən artıq xeyli filmə çəkilmişdim. Artıq çoxlu tamaşalarım da vardı. Ona görə bu filmə çəkilmək mənə ciddi problem yaratmadı. Bir çox aktrisalar sınaqdan keçmədilər. Ən sonuncu mən dəvət olunmuşdum. Sınaqda təsdiqləndim. Ümumiyyətlə isə bir sıra tarixi filmlərə çəkilmişəm.  “Mahnı dağlarda qaldı” tamaşasının film variantına, Əjdər İbrahimovun “Qəribə adam” filminə, “Qərib cinlər diyarında” mövzusu nağıldan götürülmüş filmə çəkilmişəm. Mən ümumiyyətlə rəngarəngliyi xoşlayıram. Yeri gəlmişkən, “Babək”dən sonra “Arxadan vurulan zərbə” filmindəki Ziba roluna çəkilmişəm. Bu artıq tamam fərqli bir şey idi. Həm yaradıcılıq baxımından mənim üçün bir yenilik idi, həm də tamaşaçıları bezdirməsin deyə maraqlı idi”.Sonralar Amaliya Pənahova bir çox rollara dəvət alır, həmin rollar sırasında tarixi janrda çəkilən “Cavad xan” filmindəki Knyaginya Darya obrazı da daxili məğrurluğu ilə diqqəti çəkir. Kadrarxası məqamlar və ya çəkiliş meydançasından kadrlar... Amaliya Pənahova 30-a yaxın filmdə bir-birindən maraqlı rollar oynayıb, bir o qədər filmi isə məlahətli səs tembri ilə səsləndirib.Bir qədər haşiyə çıxaq. SSRİ dövründə Azərbycan kino sənəti nə qədər çox inkişaf edirdisə, dublyaj redaksiyasnın fəaliyyətinə də bir o qədər diqqət yetirilirdi. Kinosevərlər o illərdə dublyaj olunan filmlərin səviyyəsini heç bir vaxt unutmurlar. Çünki məhz həmin illərdə filmlərimizdən tanıdığımız, sevdiyimiz ifaların əksəriyyətinin səs imkanlarını dublyaj olunan filmlərdə də görürük və çox vaxt bu səs sahiblərinin səsinin ahənginə yığışırıq. O da təsadüfi deyil ki, 1960-1980-ci illərdə dublyaj olunmuş filmlərdə bu dəyərlər əsas götürüldüyündən peşəkar səsləndirmə filmlərin təsir gücünü daha da artırırdı. Amaliya Pənahovanın müxtəlif janrlı filmlərdə səsləndirdiyi Aişə (“Alma, almaya bənzər”), Lalə (“Ürək... Ürək...”), Ağbəniz (“Qızıl uçurum”), Selcan (“Dədə Qorqud”), Balış (“Qanun naminə”), Tanya (“Bizim Cəbiş müəllim”), Əsmər (“Gün keçdi”) və başqa obrazların məlahətli səsi obrazı sevdirir, hətta obrazı oynayan aktrisanın ifasını diqqətdə saxlayır. Bu, səsin möcüzəsidir ki, Amaliya Pənahova öz səsinin işığında tamaşaçılarını bir araya toplayır, onları düşündürür. 1980-ci il...Dramaturq Ilyas Əfəndiyevin "Mahnı dağlarda qaldı" pyesinin motivləri əsasında "Gözlə məni" filminin çəkilişlərinə start verilir. Rejissor Kamil Rüstəmbəyov maraqlı aktyor qrupu ilə çəkilişlərə başlayır. Yenə də önəmli rollardan biri olan Fəxrəndə obrazı Amaliya Pənahovaya həvalə edilir. Film haqqında oxuyuruq: “Filmin sonunda Fəxrəndənin ərinin ardınca çaya girməsi və batması səhnəsi oktyabr ayında çəkilmiş və bu trükü aktrisa Amaliya Pənahovanın özü ifa etmişdir". Amaliya xanım xatirələrində həmin epizodu belə xatılayır: “Çəkilişləri vaxtı oynadığım Fəxrəndə xanım çayda batmalı idi. Mənim də əynimdə bir neçə qatlı libas, kəmər, parik... O epizodu Qudyalçayda çəkirdik. Özü də oktyabr ayı idi. Qudyalçay da çox iti çaydı. Məni torlarla tuturdular ki, batmayım. Su bumbuz idi. Çox çətinliklə alındı o səhnə, düz üç dubla. Su məni tez-tez yıxırdı. Hər dubldan sonra paltarlarımı, parikimi ocaqda qurudurdular, özüm də maşına qaçırdım, orada bədənimə qaz yağı sürtürdülər ki, soyuqlamayım”.Göründüyü kimi, aktyor sənətinin belə çətinlikləri də var. Və hər aktyor, aktrisa da belə çətinliklərə tab gətirə bilməz. Ümumiyyətlə aktyor çətin tryuklardan imtina edə bilər, bu, onun haqqıdır. Ancaq həmin tryuklara çəkilə də bilər.Amaliya Pənahova elə aktrisalardandır ki, obrazın təbii alınması üçün bütün çətinlilkləri öz öhdəsinə götürə bilərdi, götürürdü də... Son illər aktrisanı kino ilə bağlı narahat edən məqamlar da vardı, müsahibələrində bu barədə deyib: “Artıq kinoda milli mənsubiyyətimizdən kənara çıxdığımızı görürəm. O filmlərdə sevdiyimiz sənətkarları görmürük. Bunlar çox böyük amildir. Eyni zamanda, bu gün biz kinolarımızda ürəyimizə yaxın mövzuları görmürük. Bəlkə mən geri qalmışam, bütün bunlar inkişafdan xəbər verir. Bizim filmlərimizin öz dəsti-xətti var. Təsadüfi deyil ki, ən çətin dövrdə - 1945-ci ildə "Arşın mal alan" dünyanı zəbt etdi. Niyə? Milli mənsubiyyəti, milli kadrları, fərqliliyi ilə... Biz yalnız bununla maraq kəsb edə bilərik. Muğamımız bütün dünyaya səs salıb, çünki o bizimdir. Kimsə onu bizdən yaxşı ifa edə bilməz. Həmçinin kinomuz da, teatrımız da belə olmalıdır. Bizdə olan istedad, enerji başqa xalqlarda yoxdur. Bizi sevənlər azdır və təbliğ edənlər yoxdur. Kinomuzu milli mənsubiyyətə, milli kökə söykənən, milli kadrlarımızla tanıtmalıyıq”. Bu, peşəkar bir aktrisanın, istər teatrda, istərsə də kinoda SÖZ demək gücünü göstərmiş sənətkarın ölümündən qabaq sənətlə bağlı keçirdiyi narahatçılıqlar idi...Amaliya Pənahova sənət üçün yaranmış, sənət üçün doğulmuş bir insan taleyini yaşadı, onlarla obrazları tarixin yaddaşına həkk etdi, özündən sonra bir iz qoydu, davamçıları həmin izlə addımlayır. O, elə aktrisa doğulmuşdu, onu başqa sahənin adamı kimi görmək mümkün deyildi, özü də bu fikirdə idi: “"Mən aktrisa olmaq üçün dünyaya gəldim. İllər keçdikcə buna daha çox əmin oluram. Hərdən özümə sual verirəm: ola bilərdimi, başqa sahədə işləyim? İnanın, bunu təsəvvürə gətirmək qeyri-mümkündür. Görünür, hər bir adamın taleyi, eləcə də sənəti, hələ dünyaya gəlməzdən əvvəl müəyyən olunur”...